Τίτλος: Λήκυθος με παράσταση του Ηρακλή που μάχεται εναντίον του Λέοντα της Νεμέας
Καλλιτέχνης: Άγνωστος, Κατηγορία των Αθηνών 581
Είδος: Αγγειοπλαστική, Μελανόμορφη λήκυθος
Χρονολογία: 500-490 π.Χ.
Διαστάσεις: 20.4 εκ. × 4.7 εκ. × 8.4 εκ. × 5.2 εκ.
Υλικά: Πηλός καστανέρυθρος
Τοποθεσία: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα.
Η λήκυθος με παράσταση του Ηρακλή, που χρονολογείται γύρω στο 500-490 π.Χ., αποτελεί εξαίρετο δείγμα μελανόμορφης αττικής κεραμικής της Αρχαϊκής περιόδου. Η λήκυθος, αγγείο με στενόμακρο σχήμα και μονή λαβή, χρησιμοποιούνταν κυρίως για τη φύλαξη αρωματικών ελαίων, συχνά με νεκρική χρήση. Στην Αρχαϊκή περίοδο (700-490/480 π.Χ.), η μορφή του Ηρακλή, του πιο δημοφιλούς ήρωα της αρχαίας Ελλάδας, εμφανίζεται εκτενώς στην τέχνη. Η δημοτικότητα του Ηρακλή αποδίδεται, μεταξύ άλλων, στην ικανότητά του να αντιμετωπίζει χθόνια πλάσματα, καθιστώντας τον σύμβολο νίκης και αισιοδοξίας. Η συγκεκριμένη λήκυθος εικονίζει τον πρώτο άθλο του Ηρακλή, τη μάχη με τον Λέοντα της Νεμέας, ένα θηρίο που γεννήθηκε από την Έχιδνα και προκαλούσε τρόμο στους ανθρώπους.
Η σκηνή αποδίδεται με ζωντάνια και ένταση. Ο Ηρακλής, γυμνός και γενειοφόρος, παλεύει με το λιοντάρι, σφίγγοντάς το από τον λαιμό και το πόδι. Η θεά Αθηνά και ο Ιόλαος, σύμμαχοι του ήρωα, παρίστανται στη σκηνή, προσδίδοντας δυναμισμό στην αφήγηση. Η χρήση της μελανόμορφης τεχνικής, με τις μορφές να αποδίδονται με μαύρο χρώμα πάνω στον καστανέρυθρο πηλό, επιτρέπει την ανάδειξη των λεπτομερειών και την έκφραση της κίνησης. Το αγγείο ανήκει στην Κατηγορία των Αθηνών 581, μια ομάδα αγγείων με κοινά χαρακτηριστικά στην τεχνοτροπία και τη θεματολογία. Σύμφωνα με τον ΝΑ Σκιαδά, η μελέτη της κεραμικής των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την κοινωνία και τον πολιτισμό της εποχής.
Η Τεχνική της Μελανόμορφης Ληκύθου
Η μελανόμορφη τεχνική, που κυριάρχησε στην αττική αγγειογραφία κατά την Αρχαϊκή περίοδο, συνιστά μια σύνθετη διαδικασία διακόσμησης κεραμικών αγγείων. Η συγκεκριμένη λήκυθος, αγγείο χαρακτηριστικό για τη φύλαξη αρωματικών ελαίων, αποτελεί τυπικό παράδειγμα εφαρμογής αυτής της τεχνικής, προσφέροντας πολύτιμες πληροφορίες για την καλλιτεχνική παραγωγή της εποχής.
Αρχικά, ο αγγειοπλάστης διαμόρφωνε το αγγείο στον τροχό, δημιουργώντας το χαρακτηριστικό στενόμακρο σχήμα της ληκύθου με τη μονή λαβή. Αφού το αγγείο στέγνωνε, ακολουθούσε η επάλειψή του με ένα λεπτό στρώμα αττικού πηλού, πλούσιου σε σίδηρο, ο οποίος προσέδιδε στο αγγείο το χαρακτηριστικό καστανέρυθρο χρώμα του μετά το ψήσιμο. Στη συνέχεια, ο αγγειογράφος σχεδίαζε τις μορφές και τα διακοσμητικά μοτίβα πάνω στην επιφάνεια του αγγείου, χρησιμοποιώντας ένα λεπτό πινέλο και ένα ειδικό μείγμα, γνωστό ως “μέλαν γάνωμα”. Το γάνωμα αυτό περιείχε λεπτόκοκκο πηλό, νερό και αλκαλικές ουσίες, και μετά το ψήσιμο αποκτούσε το χαρακτηριστικό μαύρο, γυαλιστερό χρώμα.
Η διαδικασία ψησίματος ήταν κρίσιμης σημασίας και περιλάμβανε τρία διαδοχικά στάδια. Στο πρώτο στάδιο, ο φούρνος θερμαινόταν στους 800°C περίπου, με επαρκή παροχή οξυγόνου. Σε αυτές τις συνθήκες, ο πηλός του αγγείου αποκτούσε το καστανέρυθρο χρώμα, ενώ το μέλαν γάνωμα οξειδωνόταν και γινόταν κι αυτό ερυθρό. Στο δεύτερο στάδιο, η θερμοκρασία αυξανόταν στους 950°C περίπου, ενώ η παροχή οξυγόνου μειωνόταν δραστικά. Αυτό προκαλούσε αναγωγή του οξειδίου του σιδήρου στο μέλαν γάνωμα, με αποτέλεσμα να αποκτά το χαρακτηριστικό μαύρο χρώμα του. Παράλληλα, ο πηλός του αγγείου υαλοποιούνταν μερικώς, αποκτώντας μια πιο συμπαγή υφή. Στο τρίτο και τελευταίο στάδιο, η θερμοκρασία μειωνόταν σταδιακά και η παροχή οξυγόνου αποκαθίστατο. Το μέλαν γάνωμα, λόγω της προηγούμενης αναγωγής, παρέμενε μαύρο, ενώ ο υπόλοιπος πηλός επανερχόταν στο αρχικό καστανέρυθρο χρώμα του.
Η δεξιοτεχνία του αγγειογράφου φαινόταν στην ικανότητά του να ελέγχει το πάχος του γανώματος, δημιουργώντας λεπτές γραμμές και αποδίδοντας με ακρίβεια τις λεπτομέρειες των μορφών και των διακοσμητικών στοιχείων. Στη λήκυθο με την παράσταση του Ηρακλή, η χρήση λεπτών γραμμών για την απόδοση των μυών και των χαρακτηριστικών του προσώπου του ήρωα, αλλά και η χρήση παχύτερων γραμμών για το περίγραμμα των μορφών, καταδεικνύουν την υψηλή τεχνική του καλλιτέχνη.
Η ανάλυση του πηλού, όπως αυτή που πραγματοποιήθηκε από τους J Boardman και F Schweizer, μπορεί να προσδιορίσει με ακρίβεια την προέλευση του αγγείου και να ρίξει φως στις εμπορικές σχέσεις και τις καλλιτεχνικές ανταλλαγές της εποχής. Η μελανόμορφη τεχνική, αν και απαιτούσε εξειδίκευση και δεξιοτεχνία, επέτρεψε τη μαζική παραγωγή αγγείων υψηλής αισθητικής αξίας, τα οποία εξάγονταν σε όλο τον μεσογειακό κόσμο, συμβάλλοντας στη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού (Clay analyses of Archaic Greek pottery, 1973).
Λήκυθος με Παράσταση του Ηρακλή: Η Απεικόνιση του Άθλου
Η παράσταση της ληκύθου εστιάζει στον πρώτο άθλο του Ηρακλή, τη θανάτωση του Λέοντα της Νεμέας, ένα υπερφυσικό ον που σκόρπιζε τον τρόμο στην περιοχή της Νεμέας. Η σκηνή αποδίδει τη στιγμή της κορύφωσης της πάλης, όπου ο ήρωας, γυμνός και γενειοφόρος, αντιμετωπίζει το θηρίο με απαράμιλλη γενναιότητα. Η δυναμική σύνθεση και η λεπτομερής απόδοση των ανατομικών χαρακτηριστικών ενισχύουν τη δραματικότητα της σκηνής.
Ο Ηρακλής απεικονίζεται σε κίνηση, με το σώμα του να σχηματίζει μια διαγώνιο που διατρέχει την επιφάνεια του αγγείου. Το αριστερό του χέρι σφίγγει τον λαιμό του λιονταριού, ενώ το δεξί του χέρι είναι τεντωμένο προς τα πίσω, κρατώντας το πίσω πόδι του θηρίου. Η ένταση της πάλης αποτυπώνεται στην έκφραση του προσώπου του Ηρακλή, με τα μάτια του να είναι καρφωμένα στον αντίπαλό του, και στους διογκωμένους μύες του σώματός του. Η γυμνότητα του ήρωα, συχνό μοτίβο στην αρχαϊκή τέχνη, υπογραμμίζει τη σωματική του ρώμη και την ηρωική του φύση.
Το λιοντάρι, με το στόμα ανοιχτό σε μια κραυγή πόνου και αγωνίας, απεικονίζεται με ρεαλισμό, παρά την υπερφυσική του καταγωγή. Η χαίτη του είναι πυκνή και λεπτομερώς αποδοσμένη, ενώ τα νύχια του είναι γαμψά και απειλητικά. Η αντίθεση ανάμεσα στο μαύρο χρώμα του γανώματος, που χρησιμοποιείται για τις μορφές, και στο καστανέρυθρο φόντο του αγγείου, δημιουργεί ένα έντονο οπτικό αποτέλεσμα, εστιάζοντας την προσοχή του θεατή στη σκηνή της πάλης.
Στη σκηνή παρίστανται επίσης η θεά Αθηνά και ο Ιόλαος, ανιψιός και σύντροφος του Ηρακλή. Η Αθηνά, προστάτιδα θεά του ήρωα, στέκεται στα αριστερά, φορώντας τον χαρακτηριστικό της οπλισμό, κράνος και αιγίδα (ασπίδα από δέρμα κατσίκας με το κεφάλι της Μέδουσας). Η παρουσία της υποδηλώνει τη θεϊκή εύνοια και προστασία που απολαμβάνει ο Ηρακλής. Ο Ιόλαος, στα δεξιά, απεικονίζεται με κοντό χιτώνα και ρόπαλο, έτοιμος να συνδράμει τον Ηρακλή στη μάχη. Η συμμετοχή αυτών των δύο μορφών εμπλουτίζει την αφήγηση και προσθέτει βάθος στην ερμηνεία της σκηνής.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η απεικόνιση του άθλου του Ηρακλή με τον Λέοντα της Νεμέας παρουσιάζει παραλλαγές στην αρχαϊκή τέχνη. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο Ηρακλής απεικονίζεται να χρησιμοποιεί όπλα, όπως ρόπαλο ή ξίφος, ενώ σε άλλες, όπως στη συγκεκριμένη λήκυθο, παλεύει με γυμνά χέρια. Όπως αναφέρει η Χ. Παπαδοπούλου-Κανελλοπούλου, «Έχει άποδοθή ή τελευταία φάσις τοϋ … λέων συμπλέκονται όρθιοι. Εις τήν τελευταίαν φάσιν καί οί δύο έχουν γονατίσει έπί τοϋ έδάφους, ό Ηρακλής…». Η επιλογή της συγκεκριμένης απεικόνισης πιθανόν να σχετίζεται με την επιθυμία του καλλιτέχνη να τονίσει την υπεράνθρωπη δύναμη και το θάρρος του Ηρακλή, ο οποίος κατόρθωσε να νικήσει το ανίκητο θηρίο χωρίς τη χρήση όπλων. Αυτή η απεικόνιση ενισχύει την ιδέα του Ηρακλή ως προτύπου αρετής και ανδρείας, συμβόλου της νίκης του ανθρώπου έναντι των δυνάμεων του χάους και του θανάτου, όπως εκφράζονται από το χθόνιο πλάσμα της Νεμέας (Αρχαϊκή γραπτή κεραμεική εκ του οικοπέδου Αγγελόπουλου, 1965). Η πάλη αυτή έχει και βαθύτερες φιλοσοφικές προεκτάσεις, καθώς συμβολίζει τον αιώνιο αγώνα του ανθρώπου ενάντια στις εσωτερικές του αδυναμίες και τους φόβους του.
Η Κατηγορία των Αθηνών 581 και η Σημασία της Ληκύθου
Η λήκυθος με την παράσταση του Ηρακλή και του Λέοντα της Νεμέας, αν και δεν φέρει υπογραφή καλλιτέχνη, κατατάσσεται στην επονομαζόμενη “Κατηγορία των Αθηνών 581”. Η κατάταξη αυτή βασίζεται σε στιλιστικά και τεχνοτροπικά κριτήρια, τα οποία επιτρέπουν στους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς τέχνης να ομαδοποιούν ανώνυμα έργα και να τα αποδίδουν σε συγκεκριμένα εργαστήρια ή καλλιτέχνες, ακόμη και αν δεν σώζονται επιγραφικές μαρτυρίες. Η Κατηγορία των Αθηνών 581 περιλαμβάνει μια σειρά από αττικά μελανόμορφα αγγεία, κυρίως ληκύθους, που χρονολογούνται στο τέλος του 6ου και στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ.
Τα αγγεία αυτά χαρακτηρίζονται από ορισμένα κοινά γνωρίσματα στην τεχνική, τη διακόσμηση και τη θεματολογία. Συχνά, οι μορφές αποδίδονται με έντονη κίνηση και δυναμισμό, ενώ η χρήση λεπτών γραμμών για την απόδοση των ανατομικών λεπτομερειών είναι χαρακτηριστική. Η θεματολογία αντλείται κυρίως από τη μυθολογία, με ιδιαίτερη έμφαση στις ηρωικές μορφές, όπως ο Ηρακλής, ο Θησέας και ο Περσέας. Η παρουσία της θεάς Αθηνάς, προστάτιδας της πόλης των Αθηνών, είναι επίσης συχνή. Η μελέτη της κεραμικής της αρχαϊκής περιόδου, συμπεριλαμβανομένης και αυτής της κατηγορίας, παρέχει ουσιαστικές πληροφορίες για την κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή της εποχής, όπως αναδεικνύεται στην έρευνα του Π. Βρυώνη για την περίπτωση της Νεμέας, «…Χ., στην Αρχαία Νεμέα, εκεί όπου στους μυθολογικούς καιρούς ο ημίθεος Ηρακλής πραγματοποίησε τον πρώτο από τους άθλους του, σκοτώνοντας τον περίφημο λέοντα…».
Η συγκεκριμένη λήκυθος, ως αντιπροσωπευτικό δείγμα της Κατηγορίας των Αθηνών 581, συνεισφέρει στην κατανόηση της αττικής αγγειογραφίας της περιόδου. Η υψηλή ποιότητα κατασκευής και η καλλιτεχνική αρτιότητα της παράστασης υποδηλώνουν ότι το αγγείο προέρχεται από ένα σημαντικό εργαστήριο της Αθήνας, το οποίο πιθανότατα εξυπηρετούσε μια εκλεκτή πελατεία. Η λήκυθος, ως αγγείο με νεκρική χρήση, πιθανόν να αποτελούσε κτέρισμα σε τάφο, προσφέροντας πολύτιμες πληροφορίες για τις ταφικές πρακτικές και τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής.
Η σημασία της ληκύθου δεν περιορίζεται μόνο στην καλλιτεχνική της αξία, αλλά επεκτείνεται και στην ερμηνεία του μύθου του Ηρακλή. Η απεικόνιση του άθλου με τον Λέοντα της Νεμέας, πέρα από την απλή αφήγηση ενός ηρωικού κατορθώματος, φέρει συμβολικό χαρακτήρα. Ο Ηρακλής, νικώντας το χθόνιο τέρας, αντιπροσωπεύει τη νίκη της τάξης επί του χάους, του πολιτισμού επί της βαρβαρότητας, του φωτός επί του σκότους. Η παρουσία της Αθηνάς, θεάς της σοφίας και της στρατηγικής, ενισχύει αυτή την ερμηνεία, υποδηλώνοντας ότι η νίκη του Ηρακλή δεν οφείλεται μόνο στη σωματική του δύναμη, αλλά και στη νοητική του ικανότητα και τη θεϊκή εύνοια.
Η Δημοτικότητα του Ηρακλή στην Αρχαϊκή Τέχνη
Η μορφή του Ηρακλή, του πιο ξακουστού ήρωα της ελληνικής μυθολογίας, κατέχει εξέχουσα θέση στην τέχνη της Αρχαϊκής περιόδου (700-490/480 π.Χ.). Οι άθλοι του, οι περιπέτειές του και η θεϊκή του καταγωγή τον καθιστούν ιδανικό θέμα για τους καλλιτέχνες της εποχής, οι οποίοι τον απεικονίζουν σε ποικίλα μέσα, όπως αγγεία, γλυπτά, ανάγλυφα και νομίσματα. Η συχνότητα των παραστάσεων του Ηρακλή αντανακλά τη δημοτικότητά του και τη σημασία του στην αρχαϊκή κοινωνία.
Η λήκυθος με την παράσταση του Ηρακλή και του Λέοντα της Νεμέας αποτελεί ένα μόνο παράδειγμα από τα εκατοντάδες έργα τέχνης που απεικονίζουν τον ήρωα. Οι άθλοι του, και ιδιαίτερα η μάχη με τον Λέοντα της Νεμέας, ο Κέρβερος και η Λερναία Ύδρα, αποτελούν αγαπημένα θέματα των αγγειογράφων. Η επιλογή αυτών των συγκεκριμένων άθλων δεν είναι τυχαία, καθώς όλοι τους συνδέονται με το χθόνιο στοιχείο, με τον θάνατο και τον Κάτω Κόσμο. Ο Ηρακλής, νικώντας αυτά τα τρομερά πλάσματα, συμβολίζει τη νίκη της ζωής επί του θανάτου, της τάξης επί του χάους.
Η δημοτικότητα του Ηρακλή, ωστόσο, δεν περιορίζεται μόνο στην απεικόνιση των άθλων του. Ο ήρωας εμφανίζεται επίσης σε σκηνές συμποσίων, σε αθλητικούς αγώνες, ακόμη και σε καθημερινές δραστηριότητες. Αυτό υποδηλώνει ότι ο Ηρακλής δεν ήταν απλώς ένας μυθικός ήρωας, αλλά ένα πρότυπο αρετής και ανδρείας για τους αρχαίους Έλληνες. Ήταν ο ήρωας που μπορούσε να τα βάλει με οποιαδήποτε πρόκληση, ο προστάτης των αδυνάτων, ο τιμωρός της αδικίας. Η Σπηλιόπουλος αναφέρει ότι η Δήμητρα λατρευόταν ως χθόνια θεότητα και σχετίζεται άμεσα με την γονιμότητα της γης, όπως και η λατρεία άλλων χθόνιων θεοτήτων ( Ελευσίνα, το Ιερό της Θεάς Δήμητρας , 2004). Η συσχέτιση του Ηρακλή με τα χθόνια τέρατα, όπως το λιοντάρι της Νεμέας, και η νίκη του επί αυτών, τον καθιστά σύμβολο ελπίδας και παρηγοριάς απέναντι στον θάνατο.
Η διάδοση της λατρείας του Ηρακλή σε όλο τον ελληνικό κόσμο, από τις μεγάλες πόλεις-κράτη έως τις αποικίες, συνέβαλε επίσης στη δημοτικότητά του στην τέχνη. Ναοί, ιερά και αγάλματα αφιερωμένα στον Ηρακλή βρίσκονταν σε όλη την Ελλάδα, μαρτυρώντας τη σημασία του ως θεότητας και ήρωα. Οι καλλιτέχνες, εμπνευσμένοι από τη λατρεία και τους μύθους του Ηρακλή, δημιούργησαν αριστουργήματα που εξυμνούσαν τα κατορθώματά του και διαιώνιζαν τη μνήμη του.
Επιπλέον, η μορφή του Ηρακλή χρησιμοποιήθηκε και για πολιτικούς σκοπούς. Ορισμένοι ηγεμόνες και αριστοκράτες ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν από τον Ηρακλή, χρησιμοποιώντας τη φήμη και τη δόξα του ήρωα για να ενισχύσουν τη δική τους εξουσία και να νομιμοποιήσουν την κυριαρχία τους. Η απεικόνιση του Ηρακλή σε νομίσματα και δημόσια κτίρια ήταν ένας τρόπος για να προβάλουν τη σύνδεσή τους με τον ήρωα και να κερδίσουν την εύνοια του λαού. Η εξάπλωση της ελληνικής κεραμικής, όπως φαίνεται στην έρευνα των A Domínguez και C Sánchez ( Greek pottery from the Iberian peninsula: Archaic and Classical periods, 2021), δείχνει την εμβέλεια του ελληνικού πολιτισμού και, κατ’ επέκταση, τη διάδοση των μύθων και των ηρώων, όπως ο Ηρακλής.
Συμπερασματικά, η δημοτικότητα του Ηρακλή στην αρχαϊκή τέχνη οφείλεται σε ένα συνδυασμό παραγόντων: στη μυθική του υπόσταση, στους άθλους του, στη λατρεία του, στην πολιτική του χρήση, αλλά και στη βαθύτερη συμβολική του σημασία ως ενσάρκωση της ανθρώπινης δύναμης, της αρετής και της νίκης επί του θανάτου. Η λήκυθος με την παράσταση του Ηρακλή και του Λέοντα της Νεμέας αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της δημοτικότητας, αποτυπώνοντας με ζωντάνια και εκφραστικότητα έναν από τους πιο εμβληματικούς άθλους του ήρωα.
Συμπεράσματα για τη Λήκυθο με Παράσταση του Ηρακλή
Η λήκυθος με την παράσταση του Ηρακλή που μάχεται τον Λέοντα της Νεμέας αποτελεί ένα σημαντικό εύρημα της αρχαϊκής αττικής κεραμικής. Η υψηλή καλλιτεχνική της ποιότητα, η λεπτομερής απόδοση της σκηνής και η ένταση της δράσης την καθιστούν ένα εξαιρετικό δείγμα της μελανόμορφης τεχνικής. Η ανάλυση της τεχνοτροπίας, της εικονογραφίας και της θεματολογίας του αγγείου προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την καλλιτεχνική παραγωγή, τις θρησκευτικές αντιλήψεις και τις κοινωνικές αξίες της Αρχαϊκής περιόδου στην Αθήνα.
Η ένταξη της ληκύθου στην Κατηγορία των Αθηνών 581 επιτρέπει τη σύνδεσή της με ένα συγκεκριμένο εργαστήριο ή καλλιτέχνη, προσφέροντας έτσι τη δυνατότητα για περαιτέρω έρευνα και συγκριτική μελέτη με άλλα αγγεία της ίδιας κατηγορίας. Η συχνή απεικόνιση του Ηρακλή στην αρχαϊκή τέχνη, και ειδικότερα η παρουσίαση των άθλων του, αντανακλά τη δημοτικότητα του ήρωα και τη σημασία του ως προτύπου ανδρείας, δύναμης και αρετής.
Η συγκεκριμένη λήκυθος, με την απεικόνιση της πάλης του Ηρακλή με το χθόνιο τέρας της Νεμέας, δεν αποτελεί απλώς μια καλλιτεχνική αναπαράσταση ενός μυθικού επεισοδίου, αλλά φέρει και βαθύτερο συμβολικό νόημα. Συμβολίζει την αιώνια πάλη του ανθρώπου με τις δυνάμεις του σκότους, την προσπάθεια για επικράτηση της τάξης έναντι του χάους και την ελπίδα για νίκη επί του θανάτου. Η παρουσία της θεάς Αθηνάς ενισχύει αυτή την ερμηνεία, υποδηλώνοντας τη σημασία της νόησης και της θεϊκής εύνοιας στην επίτευξη των στόχων. Το μικρό αυτό αγγείο, με την πλούσια διακόσμησή του, αποτελεί ένα παράθυρο στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας, προσφέροντας πολύτιμες γνώσεις για την τέχνη, τη μυθολογία και τη φιλοσοφία της εποχής.
Βιβλιογραφία
- Boardman, J, and F Schweizer. “Clay Analyses of Archaic Greek Pottery.” Annual of the British School at Athens, 1973, 267–83.
- Domínguez, A, and C Sánchez. Greek Pottery from the Iberian Peninsula: Archaic and Classical Periods. books.google.com, 2021.
- Παπαδοπούλου-Κανελλοπούλου, Χ. “Αρχαϊκή γραπτή κεραμεική εκ του οικοπέδου Αγγελόπουλου.” ir.lib.uth.gr, 1965.
- Σκιαδάς, ΝΑ. Γεωμετρική και αρχαϊκή κεραμική από επιφανειακές έρευνες στο Καραμπουρνάκι. Η συλλογή Τσάκου. ikee.lib.auth.gr, 2009.
- Σπηλιόπουλος, Η. Ελευσίνα, το Ιερό της Θεάς Δήμητρας στην Ελευσίνα, τα Μνημεία-το Μουσείο: ο μύθος-η λατρεία-τα μυστήρια-ο εξαγνισμός. ir.lib.uth.gr, 2004.
- Βρυώνης, Π. “Η ηθική της αναδείξεως, της προβολής και της διαχειρίσεως των αρχαιολογικών χώρων: Η περίπτωση της Νεμέας.” amitos.library.uop.gr, 2012.