Ο Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας υπήρξε μία από τις σημαντικότερες θεολογικές και πνευματικές προσωπικότητες του 14ου αιώνα στο Βυζάντιο. Γόνος επιφανούς οικογένειας της Θεσσαλονίκης, ο Καβάσιλας διακρίθηκε ως θεολόγος, φιλόσοφος, μυστικός συγγραφέας και λόγιος της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Το έργο του, με κορυφαίες συνθέσεις όπως η “Περί της εν Χριστώ ζωής” και η “Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας”, αποτελεί μνημείο της βυζαντινής θεολογικής σκέψης που συνδυάζει τον θεολογικό στοχασμό με την μυσταγωγία και τη βιωματική προσέγγιση των εκκλησιαστικών μυστηρίων. Έζησε σε μια ταραχώδη εποχή για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η οποία χαρακτηριζόταν από πολιτικές αναταραχές, θεολογικές διαμάχες και σταδιακή παρακμή της αυτοκρατορικής εξουσίας. Παρά τις αντιξοότητες, κατόρθωσε να αναπτύξει ένα πλούσιο θεολογικό και φιλοσοφικό έργο που επηρέασε βαθιά την ορθόδοξη σκέψη και παράδοση. Ο βίος και το έργο του Καβάσιλα αντικατοπτρίζουν την πνευματική αναζήτηση και την εκκλησιαστική παράδοση της εποχής του, ενώ παράλληλα προσφέρουν διαχρονικές θεολογικές προσεγγίσεις που εξακολουθούν να εμπνέουν και να καθοδηγούν μέχρι σήμερα τη χριστιανική σκέψη και πρακτική.
Βιογραφικά στοιχεία του Νικολάου Καβάσιλα
Καταγωγή και οικογενειακό περιβάλλον
Ο Νικόλαος Καβάσιλας γεννήθηκε περί το 1320 στη Θεσσαλονίκη, τη δεύτερη σημαντικότερη πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σε μια περίοδο έντονων πολιτικών και πνευματικών ζυμώσεων. Καταγόταν από επιφανή και αριστοκρατική οικογένεια της Μακεδονίας, με σημαντική παρουσία στα εκκλησιαστικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής. Το επώνυμο “Χαμαετός”, που συχνά συνοδεύει το όνομά του, υποδηλώνει πιθανόν την ταπεινοφροσύνη του χαρακτήρα του, όπως επισημαίνουν αρκετοί μελετητές της προσωπικότητάς του.
Ιδιαίτερα καθοριστική για την πνευματική του διαμόρφωση ήταν η συγγενική του σχέση με τον θείο του, Νείλο Καβάσιλα, Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης και διακεκριμένο θεολόγο. Η οικογενειακή αυτή σύνδεση αποτέλεσε κομβικό σημείο για την εκκλησιαστική και θεολογική πορεία του Νικολάου, καθώς μέσω αυτής εισήχθη σε ένα περιβάλλον υψηλής πνευματικότητας και θεολογικού στοχασμού.
Εκπαίδευση και πνευματική διαμόρφωση
Η εκπαίδευση του Καβάσιλα ακολούθησε το πρότυπο της βυζαντινής παιδείας για τους γόνους των αριστοκρατικών οικογενειών. Έλαβε εγκύκλια μόρφωση στη Θεσσαλονίκη, όπου διδάχθηκε τη γραμματική, τη ρητορική και τη φιλοσοφία. Αργότερα, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη για ανώτερες σπουδές, εμβαθύνοντας στην αριστοτελική και πλατωνική φιλοσοφία, καθώς και στη νομική επιστήμη.
Η πνευματική του διαμόρφωση χαρακτηρίζεται από μια βαθιά σύνθεση της κλασικής ελληνικής παιδείας με την ορθόδοξη θεολογική παράδοση, στοιχείο που αποτυπώνεται έντονα στο μεταγενέστερο έργο του. Ήταν εξοικειωμένος τόσο με τα κείμενα των αρχαίων φιλοσόφων όσο και με τα συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας, δημιουργώντας μια γόνιμη διαλεκτική σχέση μεταξύ λόγου και πίστης.
Πολιτική και εκκλησιαστική σταδιοδρομία
Η σταδιοδρομία του Καβάσιλα εκτυλίχθηκε σε ένα πολύπλοκο ιστορικό πλαίσιο εμφύλιων συγκρούσεων και θεολογικών αντιπαραθέσεων. Αρχικά, ακολούθησε πολιτική σταδιοδρομία στην αυτοκρατορική αυλή, όπου διετέλεσε σύμβουλος του αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ’ Καντακουζηνού (1347-1354). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ανέλαβε διπλωματικές αποστολές και συμμετείχε ενεργά στις πολιτικές εξελίξεις της εποχής.
Παρά την εμπλοκή του στα πολιτικά πράγματα, η βαθύτερη κλίση του Καβάσιλα ήταν προς την εκκλησιαστική και πνευματική ζωή. Υπάρχουν ιστορικές ενδείξεις ότι σε κάποια φάση της ζωής του αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική δράση και αφιερώθηκε στη συγγραφή των θεολογικών του έργων. Το ζήτημα εάν έγινε κληρικός ή μοναχός παραμένει αντικείμενο ακαδημαϊκής συζήτησης, με τους περισσότερους μελετητές να θεωρούν πιθανότερο ότι παρέμεινε λαϊκός, αφιερωμένος ωστόσο στη μελέτη και την πνευματική ζωή.
Το θεολογικό έργο του Νικολάου Καβάσιλα
“Περί της εν Χριστώ ζωής”: Ανάλυση και σημασία
Το εμβληματικό έργο “Περί της εν Χριστώ ζωής” αποτελεί μία από τις κορυφαίες συνθέσεις της βυζαντινής θεολογικής γραμματείας και αναμφίβολα το magnum opus του Καβάσιλα. Το έργο αυτό, διαρθρωμένο σε επτά λόγους, παρουσιάζει μια συστηματική θεώρηση της πνευματικής ζωής ως διαδικασίας μεταμόρφωσης του πιστού μέσω των μυστηρίων της Εκκλησίας. Η θεολογική οπτική του Καβάσιλα αναπτύσσεται με αριστοτεχνικό τρόπο, συνδυάζοντας τη βαθιά θεολογική γνώση με την προσωπική πνευματική εμπειρία.
Ο Καβάσιλας αντιλαμβάνεται την “εν Χριστώ ζωή” ως μια οντολογική μεταμόρφωση του ανθρώπου, που πραγματώνεται μέσω της συμμετοχής στα μυστήρια, ιδιαίτερα στο Βάπτισμα, το Χρίσμα και τη Θεία Ευχαριστία. Η προσέγγισή του υπερβαίνει τις απλές ηθικές παραινέσεις και εστιάζει στην υπαρξιακή διάσταση της χριστιανικής ζωής, θέτοντας στο επίκεντρο τον μυστικό δεσμό μεταξύ του πιστού και του Χριστού.
“Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας”: Μυσταγωγική προσέγγιση
Το δεύτερο σημαντικό έργο του Καβάσιλα, η “Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας”, αποτελεί μια εκτενή και βαθιά μυσταγωγική ανάλυση της ευχαριστιακής λατρείας. Ο Καβάσιλας προσεγγίζει τη Θεία Λειτουργία όχι απλώς ως τελετουργική πράξη, αλλά ως ζωντανή αναπαράσταση της όλης οικονομίας της σωτηρίας, από την ενανθρώπηση μέχρι την ανάσταση και την ανάληψη του Χριστού.
Η ερμηνευτική μέθοδος του Καβάσιλα χαρακτηρίζεται από έναν δημιουργικό συνδυασμό συμβολικής και ρεαλιστικής προσέγγισης. Αφενός, αναγνωρίζει τον συμβολικό χαρακτήρα των λειτουργικών πράξεων και τελετών, αφετέρου υπογραμμίζει την πραγματική παρουσία και ενέργεια του Χριστού μέσα στη λατρευτική κοινότητα.
Θεομητορικές ομιλίες και εγκώμια
Τα θεομητορικά συγγράμματα του Καβάσιλα αποτελούν σημαντικό μέρος της συγγραφικής του παραγωγής και αναδεικνύουν τη βαθιά του ευλάβεια προς το πρόσωπο της Θεοτόκου. Οι ομιλίες του για τη Γέννηση, τον Ευαγγελισμό και την Κοίμηση της Θεοτόκου συνδυάζουν τη θεολογική βαθύτητα με την υψηλή ρητορική τέχνη, καθιστώντας τον έναν από τους σημαντικότερους βυζαντινούς συγγραφείς θεομητορικών εγκωμίων.
Η θεολογική προσέγγιση του Καβάσιλα στα έργα αυτά εστιάζει στον κεντρικό ρόλο της Θεοτόκου στο μυστήριο της ενανθρώπησης και, κατ’ επέκταση, στο σχέδιο της θείας οικονομίας για τη σωτηρία του ανθρώπου.
Η θεολογική σκέψη του Καβάσιλα
Εκκλησιολογικές αντιλήψεις
Η εκκλησιολογική προσέγγιση του Νικολάου Καβάσιλα διαμορφώνει ένα πρωτότυπο θεολογικό πλαίσιο που υπερβαίνει τις κανονιστικές προσεγγίσεις της εποχής του. Ο διακεκριμένος βυζαντινός θεολόγος αναπτύσσει μια εκκλησιολογία βαθιά μυστηριακή και οντολογική, θέτοντας στο επίκεντρο όχι τη θεσμική διάσταση της Εκκλησίας, αλλά την υπαρξιακή της πραγματικότητα ως σώματος Χριστού.
Για τον Καβάσιλα, η Εκκλησία δεν αποτελεί απλώς έναν θρησκευτικό θεσμό ή μια κοινότητα πιστών, αλλά τον οντολογικό χώρο όπου πραγματώνεται η ένωση του ανθρώπου με το Θείο. Η ευχαριστιακή συγκρότηση της εκκλησιαστικής κοινότητας αναδεικνύεται σε κεντρικό άξονα της εκκλησιολογίας του. Θεμελιώδης είναι η αντίληψή του ότι η Εκκλησία δεν συγκροτείται πρωτίστως από θεσμικές δομές, αλλά από τη μυστηριακή παρουσία του Χριστού, η οποία καθιστά τους πιστούς οργανικά μέλη του σώματός του.
Η θεώρηση αυτή διαμορφώνει μια εκκλησιολογία που υπερβαίνει τις συνήθεις θεσμικές προσεγγίσεις, προτάσσοντας την πνευματική εμπειρία έναντι των τυπικών δομών. Η συστηματική ανάπτυξη αυτής της προσέγγισης προσφέρει ένα εναλλακτικό μοντέλο κατανόησης της εκκλησιαστικής ζωής, με έμφαση στον μυστικό και μεταμορφωτικό χαρακτήρα της.
Ανθρωπολογία και σωτηριολογία
Η ανθρωπολογική σκέψη του Καβάσιλα διακρίνεται για την οργανική της σύνδεση με τη σωτηριολογία, δημιουργώντας ένα συνεκτικό θεολογικό σύστημα. Ο άνθρωπος, κατά τον Καβάσιλα, δημιουργήθηκε με προορισμό τη θέωση, μια προοπτική που καθορίζει την οντολογική του δομή και την υπαρξιακή του πορεία.
Κεντρική θέση στην ανθρωπολογία του κατέχει η διδασκαλία περί των “δερμάτινων χιτώνων”, που συμβολίζουν την κατάσταση του ανθρώπου μετά την πτώση. Ο Καβάσιλας, ακολουθώντας την πατερική παράδοση, αντιλαμβάνεται τους “δερμάτινους χιτώνες” όχι μόνο ως επιπτώσεις της πτώσης, αλλά και ως θεραπευτικά μέσα που παρέχονται από τη θεία αγάπη για την αποκατάσταση της πεσμένης ανθρώπινης φύσης.
Η σωτηριολογία του εδράζεται στην αντίληψη ότι η σωτηρία δεν είναι απλώς μια νομική απαλλαγή από την ενοχή, αλλά μια οντολογική μεταμόρφωση του ανθρώπου. Μέσω των μυστηρίων, ο άνθρωπος δεν λαμβάνει απλώς συγχώρεση, αλλά καθίσταται κοινωνός της θείας φύσης, ακολουθώντας μια πορεία πνευματικής τελείωσης.
Μυστηριακή θεολογία και πνευματική ζωή
Η μυστηριακή θεολογία του Αγίου Νικολάου Καβάσιλα αποτελεί ίσως την πιο χαρακτηριστική πτυχή της συνολικής του θεολογικής συνεισφοράς. Προσεγγίζοντας τα μυστήρια όχι ως απλές τελετουργικές πράξεις αλλά ως ζωντανά μέσα θείας κοινωνίας, ο Καβάσιλας διαμορφώνει μια θεολογία βαθιά βιωματική και υπαρξιακή.
Ιδιαίτερη έμφαση δίνει στα τρία βασικά μυστήρια – Βάπτισμα, Χρίσμα και Θεία Ευχαριστία – τα οποία θεωρεί θεμελιώδη για την πνευματική αναγέννηση και τελείωση του ανθρώπου. Το Βάπτισμα σηματοδοτεί την αρχή της νέας ζωής, το Χρίσμα την ενδυνάμωση με τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, και η Ευχαριστία την πληρέστατη ένωση με τον Χριστό.
Η πνευματική ζωή, όπως την αντιλαμβάνεται ο Καβάσιλας, δεν είναι μια σειρά από ηθικές προσπάθειες, αλλά μια συνεχής μεταμορφωτική πορεία προς τη θέωση, που πραγματώνεται εντός της εκκλησιαστικής κοινότητας μέσω της συμμετοχής στα μυστήρια και της άσκησης στην αρετή.
Ιστορικό πλαίσιο και επιρροές
Ο Καβάσιλας και οι θεολογικές διαμάχες της εποχής του
Η θεολογική συνεισφορά του Νικολάου Καβάσιλα αναπτύχθηκε σε ένα πολύπλοκο ιστορικό πλαίσιο, χαρακτηριζόμενο από έντονες πνευματικές αναζητήσεις και θεολογικές αντιπαραθέσεις. Ο 14ος αιώνας, εποχή κατά την οποία έδρασε ο Καβάσιλας, σημαδεύτηκε από τη μεγάλη Ησυχαστική έριδα, η οποία διχοτόμησε τον βυζαντινό πνευματικό κόσμο και αποτέλεσε καταλύτη για την ανάπτυξη νέων θεολογικών προσεγγίσεων.
Η στάση του Καβάσιλα απέναντι στις διαμάχες αυτές χαρακτηρίζεται από μια σύνθετη και διαλεκτική προσέγγιση. Αν και δεν συμμετείχε άμεσα στις πολεμικές συζητήσεις, η θεολογική του σκέψη ενσωμάτωσε δημιουργικά στοιχεία του Ησυχασμού, προσδίδοντάς τους ωστόσο μια ιδιαίτερη μυστηριακή και εκκλησιολογική διάσταση. Η ικανότητά του να γεφυρώνει διαφορετικές θεολογικές τάσεις και να προσφέρει συνθετικές λύσεις αναδεικνύει την πνευματική του ευρύτητα και τη θεολογική του διορατικότητα.
Σχέση με το Ησυχαστικό κίνημα
Η σχέση του Καβάσιλα με το Ησυχαστικό κίνημα και τη διδασκαλία του Γρηγορίου Παλαμά αποτελεί ζήτημα εντατικής ακαδημαϊκής μελέτης. Αν και δεν ταυτίστηκε απόλυτα με τον Ησυχασμό, ο Καβάσιλας υιοθέτησε πολλές από τις βασικές θεολογικές αρχές του κινήματος, ιδιαίτερα τη διάκριση ουσίας και ενεργειών στον Θεό και την έμφαση στη δυνατότητα πραγματικής κοινωνίας του ανθρώπου με το Θείο.
Η προσέγγισή του διακρίνεται για την έμφαση στη μυστηριακή διάσταση της πνευματικής ζωής, σε αντίθεση με την περισσότερο ασκητικά προσανατολισμένη ησυχαστική παράδοση. Ενώ ο Ησυχασμός έδινε προτεραιότητα στην ασκητική πρακτική και την προσευχή ως μέσα θείας κοινωνίας, ο Καβάσιλας τόνισε περισσότερο τον κεντρικό ρόλο των μυστηρίων της Εκκλησίας στην πνευματική τελείωση.
Επιρροές από προγενέστερους Πατέρες και θεολόγους
Η θεολογική σκέψη του Καβάσιλα τροφοδοτήθηκε από ένα ευρύ φάσμα πατερικών και θεολογικών παραδόσεων. Η μελέτη του έργου του αποκαλύπτει σημαντικές επιρροές από τον Μάξιμο Ομολογητή, ιδιαίτερα στην κατανόηση της κοσμολογίας και της χριστολογίας. Η ερμηνευτική του προσέγγιση στη Θεία Λειτουργία παρουσιάζει επίσης αναλογίες με προγενέστερες μυσταγωγικές ερμηνείες, ιδιαίτερα εκείνες του Μαξίμου Ομολογητή και του Συμεών Θεσσαλονίκης.
Επιπλέον, η εκλεπτυσμένη σύνθεση κλασικής φιλοσοφίας και χριστιανικής θεολογίας στο έργο του υποδηλώνει μια βαθιά εξοικείωση με την καππαδοκική παράδοση και τη βυζαντινή ανθρωπιστική σκέψη. Αυτή η σύνθεση αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της θεολογικής του προσέγγισης και αναδεικνύει τον Καβάσιλα ως έναν από τους πιο δημιουργικούς θεολογικούς στοχαστές της βυζαντινής παράδοσης.
Η επίδραση και η κληρονομιά του Καβάσιλα
Επίδραση στη μεταγενέστερη θεολογική σκέψη
Η θεολογική παρακαταθήκη του Νικολάου Καβάσιλα υπερβαίνει τα στενά χρονικά όρια της εποχής του, ασκώντας διαχρονική επιρροή στην ορθόδοξη θεολογική παράδοση. Η εκκλησιαστική του προσέγγιση, με έμφαση στη μυστηριακή διάσταση της πνευματικής ζωής, άσκησε καθοριστική επίδραση σε μεταγενέστερους θεολόγους, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της μεταβυζαντινής Ορθοδοξίας. Η θεολογική του σύνθεση, που γεφυρώνει την ασκητική παράδοση με την εκκλησιαστική εμπειρία, συνέβαλε ουσιαστικά στη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης ορθόδοξης πνευματικότητας.
Σύγχρονη πρόσληψη του έργου του
Στη σύγχρονη θεολογική σκέψη, το έργο του Καβάσιλα έχει αναβιώσει μέσα από συστηματικές μελέτες που αναδεικνύουν τη διαχρονική του αξία και επικαιρότητα. Θεολόγοι όπως ο Παναγιώτης Νέλλας έχουν επιχειρήσει μια δημιουργική επανεξέταση της σκέψης του Καβάσιλα, αναδεικνύοντας τις οντολογικές, ανθρωπολογικές και κοσμολογικές διαστάσεις της θεολογίας του.
Οικουμενική σημασία της θεολογίας του
Πέρα από τα όρια της Ορθόδοξης παράδοσης, το έργο του Καβάσιλα έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον διεθνών θεολογικών κύκλων, ιδιαίτερα σε θέματα μυστηριακής θεολογίας και εκκλησιολογίας. Η μυσταγωγική του προσέγγιση στη Θεία Λειτουργία και η βιωματική του θεώρηση της πνευματικής ζωής προσφέρουν σημαντικές προοπτικές στον οικουμενικό θεολογικό διάλογο, δημιουργώντας γέφυρες κατανόησης μεταξύ διαφορετικών χριστιανικών παραδόσεων. Η ολιστική του αντίληψη για τη σχέση μεταξύ ανθρώπου και Θεού, καθώς και η έμφασή του στην υπαρξιακή διάσταση της χριστιανικής πίστης, καθιστούν τη θεολογία του έναν πολύτιμο οδηγό στην αναζήτηση αυθεντικής πνευματικότητας στον σύγχρονο κόσμο.
Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση
Η θεολογική κληρονομιά του Νικολάου Καβάσιλα έχει αποτελέσει αντικείμενο πολυεπίπεδων ερμηνευτικών προσεγγίσεων στη σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα. Ο Αθανάσιος Αγγελόπουλος, με την εμβληματική του συμβολή στη μελέτη της προσωπικότητας του Καβάσιλα, διαμόρφωσε ένα αναλυτικό πλαίσιο βιογραφικής και εργογραφικής προσέγγισης που αναδεικνύει την ιστορική διάσταση της σκέψης του. Η Μαρία Πολιακόβσκαγια, εξετάζοντας το έργο του Καβάσιλα από τη σκοπιά της ρωσικής θεολογικής παράδοσης, ανέδειξε διαφορετικές πτυχές της θεολογικής του συνεισφοράς. Ο Γεώργιος Μαντζαρίδης εμβάθυνε στην κοινωνική διάσταση της σκέψης του Καβάσιλα, ενώ ο Ιωάννης Φουντούλης ανέδειξε την μυσταγωγική του προσέγγιση. Ο Γεώργιος Θεοχαρίδης προσέφερε μια διαφορετική οπτική στην προσωπογραφική μελέτη του Καβάσιλα, εστιάζοντας στις μακεδονικές καταβολές του.
Η διαχρονική αξία του Καβάσιλα στη σύγχρονη θεολογική σκέψη
Η θεολογική παρακαταθήκη του Αγίου Νικολάου Καβάσιλα διατηρεί εξαιρετική επικαιρότητα στο σύγχρονο πνευματικό και θεολογικό περιβάλλον. Η βαθιά εκκλησιολογική του προσέγγιση προσφέρει ουσιαστικές απαντήσεις στα υπαρξιακά ερωτήματα του σύγχρονου ανθρώπου, αναδεικνύοντας τη δυνατότητα μιας αυθεντικής πνευματικής ζωής που υπερβαίνει τόσο τον στείρο φορμαλισμό όσο και τον ατομοκεντρικό ευσεβισμό. Η μυστηριακή του θεολογία, με την έμφαση στη μεταμορφωτική δύναμη των μυστηρίων, προσφέρει μια βιωματική προοπτική που αντιστέκεται στην εκκοσμίκευση και τον θρησκευτικό συγκρητισμό της εποχής μας. Ο Καβάσιλας, ως γνήσιος εκφραστής της ορθόδοξης παράδοσης και ταυτόχρονα διαλεκτικός συνομιλητής με την ανθρώπινη σκέψη και αναζήτηση, παραμένει ένας απαραίτητος οδηγός για την κατανόηση και βίωση της χριστιανικής πίστης στον σύγχρονο κόσμο.
Βιβλιογραφία
- Αγγελόπουλος, Α., Νικόλαος Καβάσιλας Χαμαετός, η ζωή και το έργον αυτού, Συμβολή εις την Μακεδονικήν Βυζαντινήν Προσωπογραφίαν, 1976.
- ARABANTINOS, P., Χρονογραφία της Ἠπείρου των τε ὁμόρων Ἑλληνικών, 1856.
- Γκουνέλας, Χ., Η θεολογία των δερμάτινων χιτώνων στον Νικόλαο Καβάσιλα και τον Παναγιώτη Νέλλα: οντολογικές, ανθρωπολογικές και κοσμολογικές προεκτάσεις, 2024.
- Θεοχαρίδης, Γ.Ι., Αθανασίου Α. Αγγελοπούλου, Νικόλαος Καβάσιλας Χαμαετός, η ζωή και το έργον αυτού, Μακεδονικά, 1976.
- Καραφουλίδης, Χ., Εκκλησιολογία και Ύπαρξη, 2019.
- Μαντζαρίδης, Γ.Ι., Θεσμός και Χάρισμα, 2022.
- Παπαρουσοπούλου, Ε.Ε., Θεοτόκος και σωτηρία του ανθρώπου στις θεομητορικές ομιλίες του Νικολάου Καβάσιλα, 2019.
- Поляковская, М.А., Рецензия на: ΑΑ Angelopoulos. Νικόλαος Καβάσιλας Χαμαετός. Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ, 1973.
- Τσιρίμπασης, Α.Δ., Εγκωμιαστικοί λόγοι για τον άγιο Δημήτριο κατά τον δέκατο τέταρτο αιώνα: Συγκριτική Θεώρηση, 2022.
- Χατζηαγόρου, Κ.Α., Μάξιμος Ομολογητής και Νικόλαος Καβάσιλας δύο μυσταγωγοί της Ερμηνείας της Θείας Λειτουργίας, 2018.