Το Όραμα του Ιωάννου – Θωμάς Βαθάς (τέλη 16ου αιώνα)

 

Τίτλος: Όραμα του ευαγγελιστού Ιωάννου

Καλλιτέχνης: Θωμάς Βαθάς

Είδος: Φορητή εικόνα

Χρονολογία: Τέλη 16ου αιώνα

Διαστάσεις: 170 x 116 εκ.

Υλικά: Αυγοτέμπερα σε ξύλο με χρυσό βάθος

Τοποθεσία: Σπήλαιο της Αποκαλύψεως, Πάτμος, Μονή Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου

Το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα της μεταβυζαντινής τέχνης που αποτυπώνει με εντυπωσιακό τρόπο το πρώτο όραμα της Αποκάλυψης του Ιωάννη του Θεολόγου. Η μεγαλειώδης αυτή εικόνα, φιλοτεχνημένη από τον Κρητικό ζωγράφο Θωμά Βαθά στα τέλη του 16ου αιώνα, παραγγέλθηκε ειδικά για το Σπήλαιο της Αποκαλύψεως στην Πάτμο, εκεί όπου σύμφωνα με την παράδοση ο Ευαγγελιστής Ιωάννης έλαβε το προφητικό όραμα. Το έργο συνδυάζει με μοναδικό τρόπο τη βυζαντινή παράδοση με δυτικές επιρροές, όπως χαρακτικά του Dürer, αναδεικνύοντας τη συγκρητιστική φύση της Κρητικής Σχολής αγιογραφίας της εποχής. Η παράσταση απεικονίζει τον Άγιο Ιωάννη ξαπλωμένο στο κάτω μέρος της σύνθεσης, ενώ στο επάνω μέρος αποτυπώνεται η θεϊκή οπτασία με τον Χριστό περιτριγυρισμένο από αγγελικές μορφές και συμβολικά στοιχεία που αναφέρονται στο κείμενο της Αποκάλυψης, όπως τα επτά αστέρια, η ρομφαία, οι επτά λυχνίες και οι άγγελοι που κρατούν ομοιώματα ναών συμβολίζοντας τις επτά μικρασιατικές εκκλησίες. Το έργο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της καλλιτεχνικής παραγωγής του τέλους του 16ου αιώνα και αντανακλά τις επιρροές που δέχθηκε ο Βαθάς από τον σημαντικό Κρητικό ζωγράφο Μιχαήλ Δαμασκηνό.

 

Ο Θωμάς Βαθάς και το καλλιτεχνικό του περιβάλλον

Η ζωή και η δράση του Κρητικού ζωγράφου

Ο Θωμάς Βαθάς (1554-1599) αποτελεί μία σημαντική προσωπικότητα της Κρητικής Σχολής που άκμασε κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Γεννημένος στην Κρήτη, εποχή κατά την οποία το νησί βρισκόταν υπό βενετική κυριαρχία, ο Βαθάς έλαβε την καλλιτεχνική του παιδεία στο περιβάλλον ενός πολιτισμικού σταυροδρομίου. Η επαγγελματική του πορεία τον οδήγησε από την Κρήτη στην Κέρκυρα και τελικά στη Βενετία, ακολουθώντας ένα τυπικό δρομολόγιο για τους Κρητικούς καλλιτέχνες της εποχής του που αναζητούσαν ευκαιρίες και νέα καλλιτεχνικά ερεθίσματα.

Η κρητική εικονογραφία αυτής της περιόδου χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια εξισορρόπησης ανάμεσα στη βυζαντινή παράδοση και τις δυτικές επιδράσεις, στοιχείο που αποτυπώνεται έντονα στο έργο του Βαθά. Η τέχνη του βρίσκεται στη μεταίχμια δύο κόσμων, διατηρώντας το θεολογικό βάθος και τη συμβολική γλώσσα της βυζαντινής παράδοσης, ενώ ταυτόχρονα ενσωματώνει τεχνικές και εκφραστικά μέσα της αναγεννησιακής ζωγραφικής της Δύσης.

Οι επιρροές από τον Μιχαήλ Δαμασκηνό

Καθοριστική για την καλλιτεχνική διαμόρφωση του Βαθά υπήρξε η επαφή του με το έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνού, ενός από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της Κρητικής Σχολής. Η επίδραση αυτή είναι εμφανής στη μελέτη για τον Ιωάννη με τον Πρόχορο, όπου διακρίνονται κοινά στοιχεία στη σύνθεση και την τεχνοτροπία.

Χαρακτηριστικά του Δαμασκηνού που απαντώνται στο έργο του Βαθά περιλαμβάνουν τη χρήση των πτερωτών κεφαλών αγγέλων, ένα μοτίβο που συχνά εμφανίζεται στις συνθέσεις του δασκάλου του. Αυτή η λεπτομέρεια αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η Κρητική Σχολή αφομοίωνε δυτικά στοιχεία, προσαρμόζοντάς τα στη βυζαντινή εικονογραφική παράδοση.

Η σχέση μεταξύ των δύο καλλιτεχνών φαίνεται να επεκτείνεται πέρα από την απλή μίμηση, καθώς ο Βαθάς εξελίσσει τα διδάγματα του Δαμασκηνού δημιουργώντας το δικό του διακριτό ύφος. Όπως επισημαίνει η Παπαθεοφάνους-Τσουρή, το έργο του Βαθά διακρίνεται για τη συγκέρασμα της βυζαντινής και δυτικής παράδοσης με έναν τρόπο που αντανακλά την ευρύτερη καλλιτεχνική τάση της εποχής του (Παπαθεοφάνους-Τσουρή).

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το “Όραμα του Ιωάννου” δεν αποτελεί απλώς μια αναπαράσταση ενός βιβλικού επεισοδίου, αλλά ένα έργο που αντικατοπτρίζει τη σύνθετη πολιτισμική ταυτότητα των Ελλήνων καλλιτεχνών κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, οι οποίοι λειτουργούσαν ως γέφυρες μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ της βυζαντινής κληρονομιάς και των αναγεννησιακών ιδεών.

 

Εικονογραφική ανάλυση του Οράματος του Ιωάννου του Βαθά

Η δομή της σύνθεσης

Η εικόνα του Οράματος του Ιωάννου του Βαθά παρουσιάζει μια διακριτή διάρθρωση σε δύο επίπεδα, χαρακτηριστική της βυζαντινής τέχνης. Στο κάτω μέρος της εικόνας απεικονίζεται ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ξαπλωμένος, με ένδυμα πράσινο και κόκκινο ιμάτιο, σε στάση που αποδίδει τη βαθιά έκσταση και την πνευματική αποκόλληση από τα εγκόσμια κατά τη στιγμή της θείας αποκάλυψης. Η στάση αυτή ακολουθεί τα παραδοσιακά βυζαντινά εικονογραφικά πρότυπα για την απεικόνιση του οράματος, όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί από τους προηγούμενους αιώνες.

Στο άνω μέρος της σύνθεσης αναπτύσσεται η ουράνια οπτασία με κεντρική μορφή τον ένθρονο Χριστό, περιβαλλόμενο από δόξα χρυσού φωτός που υποδηλώνει τη θεϊκή παρουσία. Ο Χριστός απεικονίζεται με λευκό χιτώνα και ρόδινο ιμάτιο, στοιχείο που υποδηλώνει τόσο την καθαρότητα της θεότητας όσο και την ανθρώπινη φύση του. Η μορφή του Χριστού αποτελεί σημείο σύγκλισης δύο παραδόσεων: αφενός διατηρεί τη βυζαντινή μνημειακότητα και τη θεολογική συμβολική, αφετέρου εμφανίζει στοιχεία επηρεασμένα από τα δυτικά χαρακτικά, ιδιαίτερα εκείνα του Albrecht Dürer που είχαν διαδοθεί ευρέως στον ελληνικό χώρο κατά τον 16ο αιώνα.

Τα συμβολικά στοιχεία και η σχέση τους με το κείμενο της Αποκάλυψης

Η σύνθεση του Βαθά χαρακτηρίζεται από την πιστή αποτύπωση των συμβολικών στοιχείων που αναφέρονται στο πρώτο κεφάλαιο της Αποκάλυψης. Συγκεκριμένα, ο Χριστός απλώνει το δεξί του χέρι, γύρω από το οποίο υπάρχουν επτά αστέρια που συμβολίζουν τους επτά αγγέλους των επτά εκκλησιών της Μικράς Ασίας. Παράλληλα, από το στόμα του εκπορεύεται ρομφαία, που αντιπροσωπεύει τον λόγο του Θεού ως κριτική και διαχωριστική δύναμη.

Μπροστά από τον ένθρονο Χριστό καίνε επτά λυχνίες που συμβολίζουν τις επτά εκκλησίες, ενώ μια επιπλέον συμβολική αναπαράσταση των εκκλησιών παρουσιάζεται με τους επτά γονατιστούς αγγέλους που κρατούν ομοιώματα ναών. Αυτό το τελευταίο στοιχείο αποτελεί καινοτομία του Βαθά, καθώς δεν απαντάται συχνά στην παραδοσιακή εικονογραφία του θέματος, αποδεικνύοντας την καλλιτεχνική του ευρηματικότητα στην απόδοση θεολογικών εννοιών με οπτικά μέσα.

Οι πτερωτές κεφαλές αγγέλων που περιβάλλουν τη δόξα αποτελούν επίσης χαρακτηριστικό στοιχείο που συναντάται στις συνθέσεις του Μιχαήλ Δαμασκηνού, υπογραμμίζοντας την επίδρασή του στο έργο του Βαθά. Αυτές οι κεφαλές, μαζί με τη δομή της σύνθεσης, δημιουργούν μια αίσθηση ιεραρχημένου κοσμικού χώρου, με σαφή διάκριση μεταξύ του ουράνιου και του επίγειου κόσμου.

Η χρωματική παλέτα και η τεχνική

Η χρωματική παλέτα του έργου χαρακτηρίζεται από τα έντονα και λαμπερά χρώματα που είναι τυπικά της Κρητικής Σχολής: βαθύ κόκκινο, έντονο πράσινο, φωτεινό μπλε και λευκό, τα οποία προβάλλονται εντυπωσιακά πάνω στο χρυσό βάθος της εικόνας. Η χρήση του χρυσού, πέρα από την αισθητική της διάσταση, έχει βαθιά θεολογική σημασία, συμβολίζοντας το θείο φως και την υπερβατική φύση του απεικονιζόμενου οράματος.

Η τεχνική εκτέλεση του έργου αποκαλύπτει την αριστοτεχνική δεξιοτεχνία του Βαθά στη χρήση της αυγοτέμπερας. Οι μεταβάσεις από το φωτεινό στο σκιερό είναι λεπτές και προσεκτικά διαβαθμισμένες, ενώ οι γραμμικές λεπτομέρειες των μορφών και των ενδυμάτων εκτελούνται με εξαιρετική ακρίβεια. Εντυπωσιακή είναι επίσης η απόδοση των πτυχώσεων στα ενδύματα, που συνδυάζει γραμμικότητα της βυζαντινής παράδοσης με μια πιο πλαστική απόδοση της δυτικής τέχνης.

Η απεικόνιση του Οράματος του Ιωάννου από τον Βαθά δεν αποτελεί απλώς μια εικονογράφηση του βιβλικού κειμένου, αλλά μια βαθιά θεολογική ερμηνεία που μεταφέρει τον θεατή στη μυστική εμπειρία του Ευαγγελιστή, καθιστώντας το έργο ένα εξαιρετικό παράδειγμα της μεταβυζαντινής τέχνης που γεφυρώνει τις παραδόσεις της Ανατολής και της Δύσης.

 

Η σημασία του έργου στη μεταβυζαντινή τέχνη

Η σύνθεση βυζαντινής παράδοσης και δυτικών επιρροών

Το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρητιστικής τάσης που επικρατούσε στη μεταβυζαντινή τέχνη του 16ου αιώνα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από έναν διαρκή διάλογο μεταξύ Ανατολής και Δύσης, της βυζαντινής κληρονομιάς και των αναγεννησιακών καινοτομιών. Αυτός ο διάλογος δεν αντανακλά απλώς μια στιλιστική επιλογή, αλλά αποτυπώνει το ευρύτερο πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου δημιουργούσαν οι καλλιτέχνες της εποχής.

Η διττή φύση του έργου του Βαθά είναι εμφανής στον τρόπο με τον οποίο συνδυάζει το πνευματικό βάθος και τη θεολογική συμβολική της βυζαντινής παράδοσης με τη μεγαλύτερη φυσικότητα και τις ανατομικές λεπτομέρειες που προέρχονται από τη δυτική τέχνη. Αυτή η συγχώνευση δεν πρέπει να εκληφθεί ως ασυνέπεια, αλλά ως συνειδητή στρατηγική που αποσκοπεί στη δημιουργία μιας νέας εικαστικής γλώσσας ικανής να εκφράσει το βάθος της ορθόδοξης πνευματικότητας με όρους προσιτούς στο σύγχρονο θεατή.

Όπως επισημαίνει ο Τσιμπούκης στη μελέτη του, η εικονογραφία της Αποκάλυψης αποτελεί ένα από τα πεδία όπου η βυζαντινή τέχνη επέδειξε ιδιαίτερη δεκτικότητα σε εξωτερικές επιρροές, λόγω της περιορισμένης παρουσίας του θέματος στην παλαιότερη βυζαντινή παράδοση. Αυτό επέτρεψε στους καλλιτέχνες όπως ο Βαθάς να αναπτύξουν πιο καινοτόμες προσεγγίσεις, ενσωματώνοντας στοιχεία από τη δυτική εικονογραφία του θέματος, ιδιαίτερα από τον κύκλο των χαρακτικών του Dürer.

Η αποτύπωση του Οράματος του Ιωάννου στην Κρητική εικονογραφία του 16ου αιώνα

Το έργο του Βαθά εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο απεικονίσεων του Οράματος του Ιωάννου στην Κρητική Σχολή του 16ου αιώνα. Παρόμοιες παραστάσεις εντοπίζονται σε άλλες εικόνες της εποχής, όπως αυτή που βρίσκεται στον ναό της Αγίας Αικατερίνης στη Χώρα της Πάτμου, χρονολογημένη στα μέσα του 16ου αιώνα.

Η σημασία του έργου έγκειται όχι μόνο στην καλλιτεχνική του αξία, αλλά και στη θέση του εντός της λατρευτικής πρακτικής της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Δημιουργημένο ειδικά για το Σπήλαιο της Αποκαλύψεως στην Πάτμο, το έργο λειτουργούσε ως γέφυρα μεταξύ του προσκυνητή και της ιερής εμπειρίας που συνδέεται με τον τόπο. Η εικόνα δεν αποτελούσε απλώς μια διακοσμητική προσθήκη στον χώρο, αλλά ένα μέσο που επέτρεπε στον πιστό να βιώσει νοερά το όραμα του Ευαγγελιστή Ιωάννη.

Η εξαιρετική διατήρηση του έργου μέχρι σήμερα μαρτυρά τόσο την τεχνική αρτιότητα του Βαθά όσο και τη σημασία που αποδόθηκε στην εικόνα από τις διαδοχικές γενεές των μοναχών του μοναστηριού, οι οποίοι διαφύλαξαν αυτό το πολύτιμο τεκμήριο της μεταβυζαντινής τέχνης.

Συμπερασματικά, το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά συνιστά ένα έργο-κλειδί για την κατανόηση της πορείας της ελληνικής τέχνης κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Αντανακλά την ικανότητα των Ελλήνων καλλιτεχνών να διατηρούν την πνευματική ουσία της βυζαντινής παράδοσης, ενώ ταυτόχρονα διαλέγονται δημιουργικά με τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης, διαμορφώνοντας έτσι μια ιδιαίτερη καλλιτεχνική έκφραση με οικουμενική απήχηση.

 

Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση

Η ερμηνεία του Οράματος του Ιωάννου του Βαθά έχει αποτελέσει αντικείμενο διαφορετικών προσεγγίσεων από τους μελετητές της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης. Ορισμένοι ερευνητές, όπως η Χατζηδάκη, εστιάζουν στη συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης, αναδεικνύοντας τα στοιχεία που συνδέουν το έργο με τις εικονογραφικές συμβάσεις της ορθόδοξης παράδοσης. Αντίθετα, μελετητές όπως ο Καλοκύρης δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις δυτικές επιρροές και τον καινοτόμο χαρακτήρα του έργου, θεωρώντας το ως σημείο τομής και μετάβασης σε νέες καλλιτεχνικές αντιλήψεις. Υπάρχουν επίσης ερευνητές, όπως η Παπαθεοφάνους-Τσουρή, που προσεγγίζουν το έργο από την οπτική της πολιτισμικής ανταλλαγής, αναλύοντας τον τρόπο με τον οποίο συγχωνεύει παραδόσεις της Ανατολής και της Δύσης. Άλλοι, όπως ο Τσιμπούκης, εστιάζουν στη θεολογική διάσταση του έργου και τον τρόπο με τον οποίο αποτυπώνει τις αποκαλυπτικές προφητείες του κειμένου του Ιωάννη.

Η διαχρονική αξία του Οράματος του Ιωάννου του Βαθά

Το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά αποτελεί ένα καλλιτεχνικό έργο που υπερβαίνει τα στενά όρια της εποχής του, αποκτώντας μια διαχρονική αξία που συνεχίζει να συγκινεί και να εμπνέει. Η μοναδική σύνθεση παράδοσης και καινοτομίας που το χαρακτηρίζει δεν αποτελεί απλώς ζήτημα τεχνοτροπίας, αλλά αντανακλά βαθύτερες πνευματικές αναζητήσεις που παραμένουν επίκαιρες. Καθώς στεκόμαστε μπροστά στο έργο αυτό, γινόμαστε μάρτυρες μιας στιγμής έκστασης που μεταμορφώνει τον χρόνο σε αιωνιότητα και τον χώρο σε ένα σημείο συνάντησης του επίγειου με το υπερβατικό. Σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει, το Όραμα του Βαθά μας υπενθυμίζει την αξία της πνευματικής αναζήτησης και την ανάγκη για ένα βαθύτερο νόημα πέρα από την επιφανειακή πραγματικότητα, καθιστώντας το ένα ανεκτίμητο μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

 

Συχνές Ερωτήσεις

Πότε δημιουργήθηκε το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά;

Το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά δημιουργήθηκε στα τέλη του 16ου αιώνα, πιθανότατα μεταξύ 1590-1599, κατά την τελευταία περίοδο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας του Θωμά Βαθά. Η χρονολόγηση αυτή βασίζεται τόσο στα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του έργου όσο και σε ιστορικά στοιχεία που συνδέονται με την παραγγελία του για το Σπήλαιο της Αποκαλύψεως στην Πάτμο, αλλά και τη συνολική πορεία του καλλιτέχνη που έζησε από το 1554 έως το 1599.

Ποιες επιρροές διακρίνονται στο Όραμα του Ιωάννου του Βαθά;

Στο Όραμα του Ιωάννου διακρίνονται τόσο βυζαντινές όσο και δυτικές επιρροές. Από τη βυζαντινή παράδοση προέρχεται η οργάνωση του χώρου σε δύο επίπεδα, η χρήση του χρυσού βάθους και η εικονογραφική απόδοση του ξαπλωμένου Ιωάννη. Από τη δυτική τέχνη εντοπίζονται επιρροές από χαρακτικά του Dürer, ιδιαίτερα στην απεικόνιση του Χριστού, καθώς και στοιχεία πλαστικότητας στην απόδοση των μορφών.

Ποια είναι η σημασία των συμβόλων στο Όραμα του Ιωάννου του Βαθά;

Τα σύμβολα στο Όραμα του Ιωάννου αντλούνται απευθείας από το κείμενο της Αποκάλυψης και έχουν βαθιά θεολογική σημασία. Τα επτά αστέρια γύρω από το χέρι του Χριστού συμβολίζουν τους επτά αγγέλους των εκκλησιών, η ρομφαία εκφράζει τον λόγο του Θεού, ενώ οι επτά λυχνίες και οι επτά άγγελοι με τα ομοιώματα ναών αναπαριστούν τις επτά μικρασιατικές εκκλησίες.

Πού βρίσκεται σήμερα το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά;

Το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά βρίσκεται στο Σπήλαιο της Αποκαλύψεως στην Πάτμο, για το οποίο άλλωστε δημιουργήθηκε εξαρχής. Το νησί της Πάτμου, που αποτελεί σημαντικό θρησκευτικό προσκύνημα λόγω της σύνδεσής του με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, φιλοξενεί αυτό το εξαιρετικό δείγμα της μεταβυζαντινής τέχνης σε έναν χώρο ιδιαίτερης ιστορικής και θρησκευτικής σημασίας.

Ποια τεχνική χρησιμοποίησε ο Βαθάς για το Όραμα του Ιωάννου;

Για το Όραμα του Ιωάννου ο Βαθάς χρησιμοποίησε την τεχνική της αυγοτέμπερας σε ξύλο με χρυσό βάθος, χαρακτηριστική της κρητικής σχολής του 16ου αιώνα. Η τεχνική αυτή επέτρεπε τη δημιουργία λαμπερών και ανθεκτικών στο χρόνο χρωμάτων, ενώ το χρυσό φύλλο στο βάθος πρόσθετε λάμψη και συμβόλιζε το θείο φως. Η εξαιρετικά λεπτομερής εκτέλεση μαρτυρεί τη μεγάλη δεξιοτεχνία του καλλιτέχνη.

Πώς εντάσσεται το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά στην Κρητική Σχολή;

Το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά εντάσσεται στην όψιμη φάση της Κρητικής Σχολής, όταν οι καλλιτέχνες της προχώρησαν σε γόνιμο διάλογο με τη δυτική τέχνη. Αντανακλά τη συγκρητιστική τάση της εποχής, διατηρώντας τη βυζαντινή θεολογική βάση ενώ ταυτόχρονα αφομοιώνει στοιχεία της αναγεννησιακής τέχνης. Το έργο επιδεικνύει τα τυπικά χαρακτηριστικά της Κρητικής Σχολής: λαμπερά χρώματα, χρυσό βάθος και εξαιρετική τεχνική εκτέλεση.

Γιατί θεωρείται σημαντικό το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά;

Το Όραμα του Ιωάννου του Βαθά θεωρείται σημαντικό για πολλαπλούς λόγους. Αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα της Κρητικής Σχολής που αποτυπώνει την πολιτισμική ώσμωση μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Έχει μεγάλη θεολογική και ιστορική αξία ως έργο που δημιουργήθηκε ειδικά για το Σπήλαιο της Αποκαλύψεως στην Πάτμο. Επιπλέον, αναδεικνύει τη δεξιοτεχνία του Βαθά και αποτελεί σημαντική μαρτυρία για την κατανόηση της εξέλιξης της μεταβυζαντινής τέχνης.

Βιβλιογραφία

• Αρχαιολογία, τεύχη 78–81, σελ. 55, 2001. Διαθέσιμο στο: books.google.gr.

• Παπαθεοφάνους-Τσούρη, Ε., ‘Icône portative de l’Evangéliste Saint Jean avec prochoros et avec des scènes de sa vie’, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 2004. Διαθέσιμο στο: ejournals.epublishing.ekt.gr.

• Τσιμπούκης, Γ., Οι εικονογραφικοί κύκλοι της Αποκάλυψης του Ιωάννη στις μονές του Αγίου Όρους, 2012. Διαθέσιμο στο: didaktorika.gr.

• Pepragmena 8. Diethnous Krētologikou Synedriou: Vyzantinē Iconographia, τόμ. 6, σελ. 334, 2000. Διαθέσιμο στο: books.google.gr.