Το Συμπόσιο του Ηρώδη (1310-1320): Αριστουργηματική Βυζαντινή Τοιχογραφία

Τίτλος: Το Συμπόσιο του Ηρώδη

Καλλιτέχνης: Άγνωστος (πιθανώς ζωγράφοι της Κωνσταντινούπολης)

Είδος: Τοιχογραφία

Χρονολογία: 1310-1320

Υλικά: Νωπογραφία

Τοποθεσία: Παρεκκλήσιο Προδρόμου, Ιερός Ναός Αγίων Αποστόλων, Θεσσαλονίκη

Το Συμπόσιο του Ηρώδη αποτελεί ένα από τα πιο εντυπωσιακά δείγματα της βυζαντινής τοιχογραφίας των αρχών του 14ου αιώνα. Η σκηνή αυτή, που βρίσκεται στο παρεκκλήσιο του Προδρόμου στον ναό των Αγίων Αποστόλων στη Θεσσαλονίκη, απεικονίζει το δραματικό επεισόδιο του Ευαγγελίου κατά το οποίο ο Ηρώδης Αντίπας, κατά τη διάρκεια συμποσίου, διέταξε τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη του Βαπτιστή μετά τον χορό της Σαλώμης. Η τοιχογραφία διακρίνεται για την εκφραστική δύναμη των προσώπων, την πολύπλοκη αρχιτεκτονική σύνθεση και την αφηγηματική της δεινότητα. Η περίοδος δημιουργίας της συμπίπτει με την πολιτιστική άνθηση της βυζαντινής τέχνης που χαρακτηρίζει την εποχή των Παλαιολόγων, μια περίοδο έντονης καλλιτεχνικής δραστηριότητας παρά τις πολιτικές και οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η τοιχογραφία χαρακτηρίζεται από εξαιρετική δεξιοτεχνία στην απόδοση των λεπτομερειών και μια εκλεπτυσμένη χρωματική παλέτα που υπογραμμίζει τη δραματικότητα της βιβλικής αφήγησης.

 

Η Ιστορική και Καλλιτεχνική Σημασία του Συμποσίου του Ηρώδη

Το Βιβλικό Επεισόδιο πίσω από τη Σκηνή

Η τοιχογραφία του Συμποσίου του Ηρώδη αφηγείται ένα από τα πιο δραματικά επεισόδια της Καινής Διαθήκης. Σύμφωνα με τις ευαγγελικές αφηγήσεις, ο Ιωάννης ο Βαπτιστής είχε επικρίνει τον Ηρώδη Αντίπα για τον γάμο του με την Ηρωδιάδα, σύζυγο του αδελφού του. Η Ηρωδιάδα, οργισμένη, αναζητούσε ευκαιρία να εκδικηθεί τον Ιωάννη. Κατά τη διάρκεια του γενεθλίου συμποσίου του Ηρώδη, η κόρη της Ηρωδιάδας, Σαλώμη, χόρεψε τόσο εντυπωσιακά που ο Ηρώδης της υποσχέθηκε ως δώρο ό,τι επιθυμούσε. Η Σαλώμη, παροτρυνόμενη από τη μητέρα της, ζήτησε την κεφαλή του Ιωάννη του Βαπτιστή. Η βυζαντινή τέχνη αποτύπωσε αυτή τη σκηνή με ιδιαίτερη δραματικότητα, καθιστώντας την κεντρικό θέμα στον εικονογραφικό κύκλο του Προδρόμου.

Η Τοποθέτηση στον Κύκλο του Προδρόμου

Το Συμπόσιο του Ηρώδη αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου εικονογραφικού προγράμματος στο παρεκκλήσιο του Προδρόμου. Ο βίος του Ιωάννη του Βαπτιστή εκτυλίσσεται στις τοιχογραφίες που κοσμούν τους πλευρικούς τοίχους και τον τρουλίσκο, ενώ η μορφή του απεικονίζεται στηθαία στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας. Η επιλογή αυτής της διάταξης δεν είναι τυχαία, αλλά εξυπηρετεί τη λειτουργική χρήση του χώρου και την κατανυκτική ατμόσφαιρα που επιδιώκει να δημιουργήσει. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, η τοποθέτηση του Συμποσίου του Ηρώδη στο τύμπανο του βόρειου τοίχου αποσκοπεί στο να καταστήσει ορατό το μαρτύριο του Αγίου σε κεντρική θέση του παρεκκλησίου.

Η Σημασία του Ναού των Αγίων Αποστόλων στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, της πόλης που αναδείχθηκε σε σημαντικό καλλιτεχνικό κέντρο κατά την περίοδο των Παλαιολόγων. Κτισμένος στις αρχές του 14ου αιώνα, ο ναός μαρτυρά τη συνέχιση της καλλιτεχνικής παράδοσης της Κωνσταντινούπολης στη συμπρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Η αρχιτεκτονική και ο διάκοσμος του ναού αντανακλούν την καλλιτεχνική άνθηση που γνώρισε η πόλη παρά τις πολιτικές αναταραχές της εποχής. Ο Αδαμάντιος Αδαμαντίου υπογραμμίζει στη διαχρονική του έρευνα ότι “η Θεσσαλονίκη διατήρησε τα χαρακτηριστικότερα μνημεία της αναπτύξεως της τέχνης”, καθιστώντας την πόλη ένα ζωντανό μουσείο βυζαντινής τέχνης που συνεχίζει να εμπνέει και να προσελκύει μελετητές από όλο τον κόσμο (Αδαμαντίου).

 

Ανάλυση της Εικονογραφίας και Τεχνοτροπίας

Η Σύνθεση του Συμποσίου: Χωρισμός και Ενότητα

Η τοιχογραφία του Συμποσίου του Ηρώδη παρουσιάζει μια εντυπωσιακή αφηγηματική οργάνωση που αναδεικνύει τη μαεστρία των βυζαντινών καλλιτεχνών. Η σκηνή διαιρείται από ένα παράθυρο στο κέντρο, δημιουργώντας δύο διακριτά επεισόδια που λειτουργούν ως ενιαίο σύνολο. Στα αριστερά απεικονίζεται το συμπόσιο με τον Ηρώδη και τους συνδαιτυμόνες του, ενώ στα δεξιά παρουσιάζεται ο χορός της Σαλώμης. Αυτή η διάρθρωση του χώρου δεν είναι απλώς μια τεχνική λύση στον αρχιτεκτονικό περιορισμό του παραθύρου, αλλά μια συνειδητή καλλιτεχνική επιλογή που ενισχύει τη δραματικότητα της αφήγησης. Όπως επισημαίνεται σε συμβολικές μελέτες, η βυζαντινή τέχνη συχνά χρησιμοποιεί τέτοιους χωρικούς διαχωρισμούς για να τονίσει τις αντιθέσεις μεταξύ των χαρακτήρων και των πράξεών τους.

Τα Πρόσωπα και οι Εκφράσεις τους: Ψυχολογική Διάσταση

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της τοιχογραφίας είναι η λεπτομερής ψυχολογική απόδοση των προσώπων. Ο Ηρώδης απεικονίζεται με “βλέμμα επίμονα στηλωμένο” προς τη Σαλώμη, αποκαλύπτοντας τον εσωτερικό του κόσμο και τα συναισθήματά του. Οι συνδαιτυμόνες εμφανίζονται “σκεφτικοί και ανήσυχοι”, ενώ ο υπηρέτης στέκεται “αδιάφορος” σε στάση αναμονής. Αυτή η ψυχολογική διαφοροποίηση των χαρακτήρων αποτελεί ένα από τα πιο προηγμένα στοιχεία της παλαιολόγειας ζωγραφικής. Ο ζωγράφος επιτυγχάνει να μεταδώσει όχι μόνο τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, αλλά και την εσωτερική κατάσταση των απεικονιζόμενων προσώπων, μια τεχνική που αντανακλά την ανθρωποκεντρική στροφή της βυζαντινής τεχνοτροπίας κατά την ύστερη περίοδο (Béquignon).

Αρχιτεκτονικά Στοιχεία και Χώρος στην Τοιχογραφία

Η αρχιτεκτονική απόδοση στο Συμπόσιο του Ηρώδη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η σκηνή εκτυλίσσεται μπροστά από μια “τρουλωτή πρόσταση του παλατιού”, ένα στοιχείο που προσδίδει βάθος και χωρική διάσταση στη σύνθεση. Η προσεκτική διαμόρφωση του αρχιτεκτονικού πλαισίου αντανακλά την τάση της παλαιολόγειας τέχνης να δημιουργεί περίπλοκα σκηνικά που εμπλουτίζουν την αφήγηση. Οι κίονες και τα διακοσμητικά στοιχεία του κτιρίου λειτουργούν όχι μόνο ως σκηνικό υπόβαθρο, αλλά και ως συμβολικοί δείκτες της βασιλικής εξουσίας και της κοσμικής ματαιοδοξίας που σχετίζονται με τον Ηρώδη και την αυλή του.

Η Χρωματική Παλέτα και ο Συμβολισμός της

Η χρωματική αντίληψη της τοιχογραφίας αποτελεί κρίσιμο στοιχείο για την κατανόηση της συμβολικής της διάστασης. Οι θερμοί τόνοι των κόκκινων και των ώχρων κυριαρχούν στη σύνθεση, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα έντασης και πάθους που συνάδει με το δραματικό περιεχόμενο της σκηνής. Η απόδοση των ενδυμάτων με λαμπερά χρώματα αντιπαραβάλλεται με τα πιο απαλά χρώματα του αρχιτεκτονικού πλαισίου, ενισχύοντας την παρουσία των μορφών στη σύνθεση. Αυτή η εξεζητημένη χρήση του χρώματος αποτελεί χαρακτηριστικό των καλλιτεχνικών εξελίξεων που σημειώθηκαν στη βυζαντινή τέχνη της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο των Παλαιολόγων (Touchais).

Η Απεικόνιση της Σαλώμης: Μεταξύ Κλασικής Παράδοσης και Χριστιανικού Ήθους

Η μορφή της Σαλώμης στην τοιχογραφία αποτελεί ένα ενδιαφέρον παράδειγμα της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ κλασικής παράδοσης και χριστιανικής ηθικής. Περιγράφεται ως “βεργολυγερή, με τα μαντήλια του χορού στα χέρια και ισορροπώντας στο κεφάλι της τηλεκάνη με την κομμένη κεφαλή του Ιωάννη”. Η στάση του σώματός της παραπέμπει σε κλασικές απεικονίσεις χορευτριών, αλλά ο συμβολισμός της μορφής της είναι αμιγώς χριστιανικός, καθώς αντιπροσωπεύει την αμαρτία και τον πειρασμό. Αυτή η συγχώνευση κλασικών προτύπων με χριστιανικό περιεχόμενο αποτελεί χαρακτηριστικό της βυζαντινής τέχνης, η οποία, όπως επισημαίνει ο Guillou στην ανάλυσή του, συχνά αξιοποιεί την κλασική παράδοση για να εκφράσει ουσιαστικά διαφορετικές αντιλήψεις και αξίες (Guillou).

 

Το Συμπόσιο του Ηρώδη στο Πλαίσιο της Παλαιολόγειας Τέχνης

Τεχνοτροπικά Χαρακτηριστικά της Εποχής των Παλαιολόγων

Η τοιχογραφία του Συμποσίου του Ηρώδη ενσωματώνει τα βασικά χαρακτηριστικά της παλαιολόγειας ζωγραφικής, μιας περιόδου που χαρακτηρίζεται από εξαιρετική καλλιτεχνική άνθηση παρά τις πολιτικές και οικονομικές προκλήσεις που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία. Η τεχνοτροπία της εποχής διακρίνεται για την εκλεπτυσμένη γραμμή, την προσοχή στη λεπτομέρεια και τη δημιουργία σύνθετων συνθέσεων με πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Η παλαιολόγεια τέχνη αναζητά μια ισορροπία μεταξύ της κλασικής παράδοσης και των καινοτόμων στοιχείων που αναπτύχθηκαν κατά τη βυζαντινή περίοδο. Όπως επισημαίνεται σε εξειδικευμένες παραστάσεις, η βυζαντινή τέχνη αυτής της περιόδου “στοχεύει πρωτευόντως στην αναγωγή του θεατή σε μια ανώτερη πνευματική κατάσταση”, ενώ ταυτόχρονα δεν παραιτείται από την αισθητική απόλαυση που προσφέρει η καλλιτεχνική αρτιότητα (Πέτκογλου).

Σύγκριση με Άλλες Απεικονίσεις του Θέματος

Η σκηνή του Συμποσίου του Ηρώδη απαντάται σε πολλά βυζαντινά μνημεία, επιτρέποντας συγκριτικές μελέτες που αναδεικνύουν τις ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης τοιχογραφίας. Σε σύγκριση με προγενέστερες απεικονίσεις του 11ου και 12ου αιώνα, η τοιχογραφία των Αγίων Αποστόλων παρουσιάζει μια πιο σύνθετη αφηγηματική δομή και ψυχολογική εμβάθυνση. Ενώ οι πρωιμότερες αναπαραστάσεις επικεντρώνονταν περισσότερο στην απλή απεικόνιση της βιβλικής αφήγησης, η παλαιολόγεια εκδοχή προσθέτει στοιχεία δραματικής έντασης και συμβολικών υπαινιγμών. Η συγκριτική προσέγγιση που προτείνει ο Monedero υπογραμμίζει την καλλιτεχνική ιδιαιτερότητα της Θεσσαλονίκης, η οποία λειτουργούσε ως σταυροδρόμι πολιτισμικών επιρροών μεταξύ Ανατολής και Δύσης (Monedero).

Η Συμβολή των Ζωγράφων της Κωνσταντινούπολης στη Θεσσαλονίκη

Η επικρατούσα άποψη μεταξύ των ερευνητών είναι ότι το Συμπόσιο του Ηρώδη, όπως και ο υπόλοιπος διάκοσμος του παρεκκλησίου, είναι έργο καλλιτεχνών από την Κωνσταντινούπολη. Αυτή η θέση βασίζεται στην υψηλή ποιότητα εκτέλεσης, στις εκλεπτυσμένες τεχνικές και στην τεχνοτροπική ομοιότητα με έργα της πρωτεύουσας. Η παρουσία καλλιτεχνών από την Κωνσταντινούπολη στη Θεσσαλονίκη αντανακλά τους στενούς δεσμούς μεταξύ των δύο σημαντικότερων αστικών κέντρων της αυτοκρατορίας και την κινητικότητα των καλλιτεχνών κατά την παλαιολόγεια περίοδο. Το Συμπόσιο του Ηρώδη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πολιτιστικής διασύνδεσης.

Η Χρονολόγηση και οι Προβληματισμοί της

Η ακριβής χρονολόγηση του Συμποσίου του Ηρώδη παραμένει ένα ζήτημα προβληματισμού μεταξύ των μελετητών της βυζαντινής τέχνης. Η τοιχογράφηση του ναού συνδέεται με τον ηγούμενο Παύλο, “μαθητή του αγιωτάτου οικουμενικού πατριάρχου και κτίτορος κυρού Νίφωνος και δεύτερος κτίτωρ”, όπως αναφέρεται στην κτητορική επιγραφή. Ωστόσο, η εκθρόνιση του Πατριάρχη Νίφωνα το 1314 δημιουργεί αβεβαιότητα ως προς την ακριβή χρονολόγηση, με προτάσεις που κυμαίνονται από το 1310 έως τα μέσα του 14ου αιώνα. Ο Ostrogorsky στην ιστορική του μελέτη τονίζει τη σημασία της ακριβούς χρονολόγησης των βυζαντινών τοιχογραφιών για την κατανόηση των καλλιτεχνικών εξελίξεων της εποχής (Ostrogorsky).

Η Θέση του Έργου στην Εξέλιξη της Βυζαντινής Τέχνης

Το Συμπόσιο του Ηρώδη αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό στάδιο στην εξέλιξη της βυζαντινής τέχνης. Η τοιχογραφία συνδυάζει την κληρονομιά της μακραίωνης βυζαντινής παράδοσης με τα καινοτόμα στοιχεία της παλαιολόγειας αναγέννησης. Η αφηγηματική πολυπλοκότητα, η ψυχολογική εμβάθυνση και η τεχνική αρτιότητα του έργου το καθιστούν αντιπροσωπευτικό της καλλιτεχνικής άνθησης που χαρακτηρίζει την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Η τοιχογραφία αυτή αποτελεί μάρτυρα της καλλιτεχνικής συνέχειας και αναζωογόνησης που γνώρισε η Θεσσαλονίκη ακόμη και σε περιόδους πολιτικής αβεβαιότητας για την αυτοκρατορία.

 

Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση

Η μελέτη του Συμποσίου του Ηρώδη έχει προκαλέσει ποικίλες ερμηνευτικές προσεγγίσεις μεταξύ των βυζαντινολόγων. Ορισμένοι μελετητές, όπως ο Αδαμαντίου και ο Touchais, εστιάζουν στα κλασικά στοιχεία της σύνθεσης, υποστηρίζοντας την άρρηκτη συνέχεια της βυζαντινής τέχνης με την ελληνορωμαϊκή παράδοση. Αντίθετα, ερευνητές όπως ο Guillou και ο Πέτκογλου αναδεικνύουν τα καινοτόμα στοιχεία που εισήγαγε η χριστιανική αντίληψη, υποστηρίζοντας ότι η τοιχογραφία αντιπροσωπεύει μια συνειδητή απομάκρυνση από τον κλασικό νατουραλισμό προς μια πιο συμβολική απεικόνιση. Ο Ostrogorsky και ο Béquignon προτείνουν μια πιο συγκρατημένη προσέγγιση, θεωρώντας την τοιχογραφία ως προϊόν μιας εκλεκτικής σύνθεσης πολλαπλών παραδόσεων. Αυτές οι διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις αντανακλούν τις ευρύτερες συζητήσεις σχετικά με τη φύση και την εξέλιξη της βυζαντινής τέχνης, καθώς και τη θέση της μεταξύ Ανατολής και Δύσης.

Επίλογος

Το Συμπόσιο του Ηρώδη στο παρεκκλήσιο του Προδρόμου στους Αγίους Αποστόλους της Θεσσαλονίκης αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα της βυζαντινής τέχνης της Παλαιολόγειας περιόδου. Η τοιχογραφία αυτή, με την πολύπλοκη αφηγηματική δομή, την ψυχολογική εμβάθυνση των χαρακτήρων και την τεχνική αρτιότητα, παρουσιάζει μια συγκλονιστική απεικόνιση ενός από τα πιο δραματικά επεισόδια της Καινής Διαθήκης. Μέσα από τη μελέτη της, αναδεικνύεται η διαχρονική αξία της βυζαντινής τέχνης, καθώς και η μοναδική ικανότητα των βυζαντινών καλλιτεχνών να συνδυάζουν την παράδοση με την καινοτομία, δημιουργώντας έργα που εξακολουθούν να συγκινούν και να προβληματίζουν τον σύγχρονο θεατή. Το Συμπόσιο του Ηρώδη παραμένει ένα ανεκτίμητο τεκμήριο της πολιτιστικής κληρονομιάς της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποτελώντας παράλληλα μια πρόσκληση για περαιτέρω μελέτη και κατανόηση της βυζαντινής τέχνης.

Συχνές Ερωτήσεις

Ποια είναι η βιβλική ιστορία πίσω από το Συμπόσιο του Ηρώδη στην τοιχογραφία;

Η τοιχογραφία απεικονίζει το επεισόδιο από τα Ευαγγέλια όπου ο Ηρώδης Αντίπας, κατά τη διάρκεια του γενεθλίου συμποσίου του, εντυπωσιάστηκε τόσο από τον χορό της Σαλώμης που της υποσχέθηκε ως δώρο ό,τι επιθυμούσε. Εκείνη, παροτρυνόμενη από τη μητέρα της Ηρωδιάδα, ζήτησε την κεφαλή του Ιωάννη του Βαπτιστή, ο οποίος είχε επικρίνει τον Ηρώδη για τον γάμο του με την Ηρωδιάδα, σύζυγο του αδελφού του.

Γιατί η σκηνή του Συμποσίου είναι χωρισμένη σε δύο μέρη στην τοιχογραφία;

Η διαίρεση της σκηνής του συμποσίου του Ηρώδη σε δύο μέρη οφείλεται στην παρουσία ενός παραθύρου στον τοίχο. Ωστόσο, οι καλλιτέχνες εκμεταλλεύτηκαν αυτόν τον αρχιτεκτονικό περιορισμό για να δημιουργήσουν μια δραματική αφηγηματική δομή, με το συμπόσιο στα αριστερά και τον χορό της Σαλώμης στα δεξιά, ενισχύοντας έτσι την αντίθεση και την ένταση μεταξύ των δύο σκηνών.

Πώς χρονολογείται το Συμπόσιο του Ηρώδη στους Αγίους Αποστόλους;

Η χρονολόγηση της τοιχογραφίας του Συμποσίου του Ηρώδη εκτιμάται μεταξύ 1310-1320, αν και παραμένει ένα θέμα συζήτησης μεταξύ των μελετητών. Το ζήτημα περιπλέκεται λόγω της σύνδεσης του έργου με τον ηγούμενο Παύλο, μαθητή του Πατριάρχη Νίφωνος, ο οποίος εκθρονίστηκε το 1314. Η ακριβής χρονολόγηση θα μπορούσε να διευκρινιστεί με περαιτέρω μελέτη των τοιχογραφιών μετά τον καθαρισμό τους.

Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της τέχνης στο Συμπόσιο του Ηρώδη;

Στην τοιχογραφία του συμποσίου διακρίνονται χαρακτηριστικά της παλαιολόγειας τέχνης όπως η εκλεπτυσμένη γραμμή, η λεπτομερής απόδοση των προσώπων με ψυχολογικό βάθος, η περίπλοκη αρχιτεκτονική σύνθεση και η πλούσια χρωματική παλέτα. Σημαντικό στοιχείο είναι η ισορροπία μεταξύ κλασικών επιρροών και χριστιανικού συμβολισμού, καθώς και η αφηγηματική πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τη βυζαντινή τέχνη αυτής της περιόδου.

Ποιοι πιστεύεται ότι ήταν οι δημιουργοί της τοιχογραφίας του Συμποσίου του Ηρώδη;

Επικρατεί η άποψη ότι το Συμπόσιο του Ηρώδη δημιουργήθηκε από καλλιτέχνες της Κωνσταντινούπολης που εργάστηκαν στη Θεσσαλονίκη. Αυτή η θεωρία βασίζεται στην υψηλή ποιότητα της εκτέλεσης, τις εκλεπτυσμένες τεχνικές και τις ομοιότητες με έργα της πρωτεύουσας. Η παρουσία τους στη Θεσσαλονίκη αντανακλά τους στενούς πολιτιστικούς δεσμούς μεταξύ των δύο σημαντικότερων αστικών κέντρων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Πώς εντάσσεται η σκηνή του συμποσίου στο συνολικό εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού;

Η σκηνή του συμποσίου του Ηρώδη αποτελεί μέρος του εικονογραφικού κύκλου του Ιωάννη του Προδρόμου στο ομώνυμο παρεκκλήσιο. Συνδέεται άμεσα με τις υπόλοιπες τοιχογραφίες που απεικονίζουν σκηνές από τη ζωή και το μαρτύριο του Αγίου. Η στρατηγική τοποθέτησή της στον βόρειο τοίχο, σε εμφανές σημείο, υπογραμμίζει τη σημασία του μαρτυρίου του Προδρόμου στο θεολογικό πρόγραμμα του ναού και στη βυζαντινή θρησκευτική αντίληψη.

Βιβλιογραφία

1. Αδαμαντίου, A. I. (1914). Η Βυζαντινη Θεσσαλονικη: (Ιστορια.-Κοινωνικος Βιος.-Τεχνη).
2. Béquignon, Y. (1929). ‘Thessalonique, antiquités byzantines’, Bulletin de Correspondance Hellénique, 53(1), pp. 53-68.
3. Grégoire, H. (1952). ‘LE IXe CONGRÈS DES ÉTUDES BYZANTINES THESSALONIQUE, 12-25 AVRIL 1953’, Byzantion, 22, pp. 361-370.
4. Guillou, A. (1990). La civilisation byzantine.
5. Monedero, M. (2019). La otra Grecia: viaje a Salónica, Macedonia y los Balcanes del sur.
6. Ostrogorsky, G. (1984). Historia del Estado Bizantino.
7. Πέτκογλου, O. B. (2017). Συμβολικές παραστάσεις στη βυζαντινή τέχνη. Από τις απαρχές έως την Εικονομαχία.
8. Τάσσου, Π. Ε. (2023). Η εικονογραφία των συμβόλων των ευαγγελιστών στη βυζαντινή τέχνη (4ος αιώνας–1204).
9. Touchais, G. (1977). ‘Thessalonique’, Bulletin de Correspondance Hellénique, 101(2), pp. 101-102.