Η εξέγερση του Πολυτεχνείου αποτελεί αναμφίβολα την κορυφαία στιγμή του αντιδικτατορικού αγώνα κατά της επταετούς χούντας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα. Τα γεγονότα του Νοεμβρίου 1973 δεν προέκυψαν αιφνιδιαστικά, αλλά αποτέλεσαν την κορύφωση μιας κλιμακούμενης αντίστασης που είχε ξεκινήσει ήδη από τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας. Η κατάληψη του Πολυτεχνείου από τους φοιτητές στις 14 Νοεμβρίου 1973 εξελίχθηκε σε μια πρωτοφανή μαζική διαμαρτυρία που συσπείρωσε χιλιάδες πολίτες, εργατικά συνδικάτα και διανοούμενους σε μια ενιαία φωνή αντίστασης. Παρά την αιματηρή καταστολή της εξέγερσης τα ξημερώματα της 17ης Νοεμβρίου, όταν το τανκ εισέβαλε στην κεντρική πύλη του ιδρύματος, τα γεγονότα αυτά αποτέλεσαν την αρχή του τέλους για το δικτατορικό καθεστώς. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου κατέδειξε την ωρίμανση του αντιδικτατορικού αγώνα και το βαθύ ρήγμα στις σχέσεις του καθεστώτος με την κοινωνία, ενώ παράλληλα έθεσε τις βάσεις για την κατάρρευση της χούντας και την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μερικούς μήνες αργότερα. Όπως επισημαίνεται σε σχετικές μελέτες, αν και πολλοί πρωταγωνιστές εκείνων των ημερών αναφέρονται σε ένα αυθόρμητο ξέσπασμα, η ιστορική έρευνα καταδεικνύει την πολιτική ωριμότητα και την οργανωτική διάσταση της εξέγερσης που άλλαξε την πορεία της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας (Συρίγος και Χατζηβασιλείου).
Το ιστορικό πλαίσιο: Η Ελλάδα υπό τη στρατιωτική δικτατορία (1967-1973)
Η επιβολή της δικτατορίας και οι πρώτες αντιστάσεις
Η 21η Απριλίου 1967 σηματοδότησε μια βαθιά τομή στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, με την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας υπό την ηγεσία των συνταγματαρχών Γεώργιου Παπαδόπουλου, Νικόλαου Μακαρέζου και Στυλιανού Παττακού. Το πραξικόπημα ανέτρεψε βίαια τη συνταγματική νομιμότητα, καταλύοντας τους δημοκρατικούς θεσμούς και επιβάλλοντας ένα καθεστώς αυταρχισμού που χαρακτηρίστηκε από συστηματικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, λογοκρισία και διώξεις πολιτικών αντιπάλων.
Η αντίσταση κατά του καθεστώτος εκδηλώθηκε από τους πρώτους μήνες της δικτατορίας, αν και με περιορισμένη εμβέλεια αρχικά. Όπως επισημαίνεται σε έρευνα που διεξήχθη για την περίοδο, οι πρώτες μορφές αντίστασης προέρχονταν κυρίως από παραδοσιακές πολιτικές οργανώσεις που είχαν περάσει στην παρανομία, ενώ σταδιακά αναδύθηκαν και νέες μορφές αντιδικτατορικής δράσης, ιδιαίτερα στον χώρο των Πανεπιστημίων.
Σημαντικό σταθμό στην εξέλιξη του αντιδικτατορικού αγώνα αποτέλεσε το απότολμο εγχείρημα του Αλέκου Παναγούλη να δολοφονήσει τον Παπαδόπουλο τον Αύγουστο του 1968, ενέργεια που αν και απέτυχε, ενίσχυσε το ηθικό των αντιστασιακών και προκάλεσε ρωγμές στο καθεστώς. Παράλληλα, η διεθνής κατακραυγή για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων οδήγησε στην αποχώρηση της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 1969, γεγονός που εντατικοποίησε την απομόνωση του καθεστώτος.
Η “φιλελευθεροποίηση” του Παπαδόπουλου και το φοιτητικό κίνημα
Υπό την πίεση της διεθνούς κοινότητας και των εσωτερικών αντιδράσεων, το καθεστώς επιχείρησε από το 1970 μια επιφανειακή “φιλελευθεροποίηση”, με την απελευθέρωση ορισμένων πολιτικών κρατουμένων και τη χαλάρωση της λογοκρισίας. Η τακτική αυτή, που αποσκοπούσε πρωτίστως στη νομιμοποίηση του καθεστώτος διεθνώς, παρείχε παράδοξα έναν περιορισμένο χώρο για την ανάπτυξη του αντιδικτατορικού αγώνα, ιδιαίτερα στα πανεπιστήμια.
Το φοιτητικό κίνημα, που άρχισε να αναπτύσσεται δυναμικά από το 1971-1972, αξιοποίησε τα περιθώρια που άφηνε η “φιλελευθεροποίηση”, εστιάζοντας αρχικά σε αιτήματα φοιτητικού συνδικαλισμού και ακαδημαϊκής ελευθερίας, τα οποία σταδιακά απέκτησαν ευρύτερο πολιτικό περιεχόμενο. Ο χώρος του πανεπιστημίου μετατράπηκε σε πεδίο συγκρότησης μιας νέας αντιστασιακής συνείδησης που θα αποκτούσε καθοριστικό ρόλο στην κατάρρευση της δικτατορίας.
Τα προηγούμενα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου
Η κατάληψη της Νομικής Σχολής τον Φεβρουάριο του 1973
Η κατάληψη της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 21-22 Φεβρουαρίου 1973 αποτέλεσε καταλυτικό προηγούμενο για την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Επρόκειτο για μια προσεκτικά οργανωμένη ενέργεια που συνιστούσε ποιοτική αναβάθμιση του φοιτητικού κινήματος, μετατοπίζοντας τη διαμαρτυρία από το επίπεδο των συνδικαλιστικών αιτημάτων στο πεδίο της άμεσης αμφισβήτησης του καθεστώτος.
Η αντίδραση του καθεστώτος υπήρξε άμεση και βίαιη. Η αστυνομία εκκένωσε το κτίριο, συλλαμβάνοντας εκατοντάδες φοιτητές. Η μαζική κινητοποίηση, ωστόσο, και η αλληλεγγύη που εκδηλώθηκε από πολίτες κάθε ηλικίας έξω από τη Νομική, σηματοδότησαν την αφύπνιση ενός ευρύτερου αντιδικτατορικού φρονήματος που υπερέβαινε τα στενά όρια του φοιτητικού κινήματος.
Οι φοιτητικές κινητοποιήσεις του φθινοπώρου του 1973
Το φθινόπωρο του 1973 διαμορφώθηκαν οι συνθήκες για μια νέα κλιμάκωση των φοιτητικών κινητοποιήσεων. Η απόφαση του καθεστώτος να στρατολογήσει αναδρομικά φοιτητές που είχαν πάρει αναβολή για λόγους σπουδών πυροδότησε νέο κύμα αντιδράσεων. Παράλληλα, οι εσωτερικές αντιφάσεις του καθεστώτος, η οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1973, και η αδυναμία της χούντας να εδραιώσει πολιτική νομιμοποίηση, διαμόρφωναν ένα εκρηκτικό μείγμα.
Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οι φοιτητικές παρατάξεις, όπως επισημαίνει η ιστορική ανάλυση των Συρίγου και Χατζηβασιλείου. Αν και υπήρχαν διαφορετικές προσεγγίσεις για τη μορφή και το περιεχόμενο των κινητοποιήσεων μεταξύ των οργανωμένων ομάδων και των ανένταχτων φοιτητών, η κοινή αντίληψη για την ανάγκη εντατικοποίησης του αγώνα κατά της δικτατορίας οδήγησε στη συγκρότηση ενός δυναμικού μετώπου που θα εκδηλωνόταν δραματικά στις 14 Νοεμβρίου 1973.
Το χρονικό της εξέγερσης του Πολυτεχνείου (14-17 Νοεμβρίου 1973)
Η έναρξη της κατάληψης και η οργάνωση των φοιτητών
Η 14η Νοεμβρίου 1973 ξεκίνησε με συγκεντρώσεις φοιτητών στο προαύλιο του Πολυτεχνείου Αθηνών, αρχικά με συνδικαλιστικά αιτήματα που γρήγορα μετεξελίχθηκαν σε ευθεία αμφισβήτηση του δικτατορικού καθεστώτος. Η κλιμάκωση υπήρξε ραγδαία και, παρά τις αρχικές επιφυλάξεις ορισμένων οργανωμένων φοιτητικών παρατάξεων, η δυναμική της συγκέντρωσης οδήγησε στην απόφαση για κατάληψη του ιδρύματος.
Η αιφνιδιαστική αυτή απόφαση, όπως αναφέρεται σε σχετικές μελέτες, προκάλεσε αμηχανία στις οργανώσεις ΚΝΕ/ΑντιΕΦΕΕ και ΕΚΟΝ/Ρήγας Φεραίος, που τη θεώρησαν “βιαστική και απρογραμμάτιστη”. Ωστόσο, η μαζική συμμετοχή των φοιτητών και η αυθόρμητη οργάνωση που αναπτύχθηκε μαρτυρούν την ωριμότητα που είχε αποκτήσει το φοιτητικό κίνημα.
Εντός του κατειλημμένου ιδρύματος συγκροτήθηκε άμεσα Συντονιστική Επιτροπή Κατάληψης, στην οποία εκπροσωπούνταν όλες οι σχολές και τάσεις του φοιτητικού κινήματος. Παράλληλα, οργανώθηκαν επιτροπές σίτισης, περιφρούρησης, υγειονομικής περίθαλψης και ενημέρωσης, αποδεικνύοντας τις οργανωτικές ικανότητες των φοιτητών και την αποφασιστικότητά τους να διατηρήσουν την κατάληψη για όσο διάστημα χρειαζόταν.
Ο ραδιοφωνικός σταθμός και τα συνθήματα της εξέγερσης
Καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη των γεγονότων υπήρξε η λειτουργία του αυτοσχέδιου ραδιοφωνικού σταθμού του Πολυτεχνείου. Μέσω αυτού, οι φοιτητές μετέδιδαν όχι μόνο τα αιτήματά τους, αλλά και έκαναν εκκλήσεις προς τον λαό της Αθήνας και τους στρατιώτες να συμπαρασταθούν στον αγώνα τους. Ο σταθμός λειτουργούσε με την τεχνική υποστήριξη φοιτητών του τμήματος Ηλεκτρολόγων και εξέπεμπε στα FM, καλύπτοντας σημαντικό μέρος του λεκανοπεδίου Αττικής.
Τα συνθήματα “Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία” και “Κάτω η Χούντα” έγιναν οι κεντρικές επιδιώξεις της εξέγερσης, συμπυκνώνοντας τόσο τα άμεσα κοινωνικά αιτήματα όσο και την πολιτική διάσταση του αγώνα. Η ανταπόκριση του κόσμου υπήρξε πρωτοφανής, με χιλιάδες πολίτες να συρρέουν στους χώρους γύρω από το Πολυτεχνείο, μετατρέποντας την κατάληψη σε λαϊκή εξέγερση που ξεπερνούσε τα στενά φοιτητικά όρια.
Η αιματηρή καταστολή της 17ης Νοεμβρίου
Η κλιμάκωση της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και η μαζική συμμετοχή του κόσμου αποτέλεσαν καταλυτικούς παράγοντες που οδήγησαν το καθεστώς στην απόφαση βίαιης καταστολής. Η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, διαπιστώνοντας πως η κατάσταση υπερέβαινε τα όρια μιας συνήθους φοιτητικής κινητοποίησης και συνιστούσε ευθεία αμφισβήτηση της εξουσίας της, επέλεξε τη δυναμική επέμβαση που οδήγησε στα τραγικά γεγονότα της 17ης Νοεμβρίου.
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 17ης Νοεμβρίου, μονάδες του στρατού με επικεφαλής άρματα μάχης περικύκλωσαν το Πολυτεχνείο. Περί τις 3 π.μ., ένα άρμα μάχης εισέβαλε στον χώρο του ιδρύματος, γκρεμίζοντας την κεντρική πύλη και προκαλώντας θύματα μεταξύ των συγκεντρωμένων φοιτητών και πολιτών. Όπως αναφέρεται στην επίσημη δίκη για τα γεγονότα, η επιχείρηση χαρακτηρίστηκε από υπέρμετρη βία, με τις δυνάμεις ασφαλείας να προβαίνουν σε μαζικές συλλήψεις και κακοποιήσεις φοιτητών και πολιτών.
Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων της εξέγερσης παραμένει αντικείμενο διαφωνιών, καθώς το καθεστώς επιχείρησε συστηματικά να αποκρύψει την έκταση της καταστολής. Σύμφωνα με μεταγενέστερες έρευνες, εκτιμάται ότι περισσότεροι από 20 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, ενώ εκατοντάδες τραυματίστηκαν κατά τη διάρκεια της επιχείρησης και στις περιοχές γύρω από το Πολυτεχνείο.
Οι εικόνες του τανκ να γκρεμίζει την πύλη του Πολυτεχνείου και των φοιτητών να διαφεύγουν πανικόβλητοι αποτυπώθηκαν στη συλλογική μνήμη ως το αποκορύφωμα της αυταρχικότητας του καθεστώτος. Η συστηματική βιαιότητα της καταστολής, που συνεχίστηκε στους δρόμους της Αθήνας και τις επόμενες ημέρες, αποτέλεσε την έμπρακτη απόδειξη της αδυναμίας του καθεστώτος να διαχειριστεί με πολιτικούς όρους την αμφισβήτηση, καταφεύγοντας στην ωμή βία ως έσχατο μέσο επιβολής της εξουσίας του. Αυτή ακριβώς η επιλογή, όμως, επιτάχυνε την εσωτερική αποσάθρωση του καθεστώτος και έθεσε τις βάσεις για την κατάρρευσή του λίγους μήνες αργότερα.
Ο αντίκτυπος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου στο καθεστώς και την κοινωνία
Οι πολιτικές ανακατατάξεις μετά την εξέγερση
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου επέφερε καταλυτικές μεταβολές στο εσωτερικό του δικτατορικού καθεστώτος, αποκαλύπτοντας τις βαθιές αντιφάσεις και τις εσωτερικές έριδες που υπέβοσκαν. Η αιματηρή καταστολή της 17ης Νοεμβρίου λειτούργησε ως καταλύτης για την εκδήλωση ενός εσωτερικού πραξικοπήματος στις 25 Νοεμβρίου 1973, όταν ο ταξίαρχος Δημήτριος Ιωαννίδης ανέτρεψε τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, κατηγορώντας τον για ανεπάρκεια στη διαχείριση της κρίσης και για υπερβολική επιείκεια απέναντι στους αντιπάλους του καθεστώτος.
Η μετάβαση στην “ιωαννιδική” φάση της δικτατορίας σηματοδότησε την επιστροφή σε ένα πιο σκληρό και απομονωμένο καθεστώς, που επιχείρησε να αντιμετωπίσει την κλιμακούμενη κρίση με την ένταση της καταστολής. Όπως αναλύεται σε συλλογική μελέτη, η στρατηγική αυτή απέτυχε οικτρά, καθώς η νομιμοποιητική βάση του καθεστώτος είχε πλέον υποστεί ανεπανόρθωτο πλήγμα. Η κοινωνική απομόνωση της χούντας, που είχε διαφανεί ήδη κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, εντάθηκε περαιτέρω, ενώ το διεθνές περιβάλλον καθίστατο ολοένα και πιο εχθρικό.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου αποτέλεσε καμπή στη συλλογική συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας. Η δυναμική παρουσία του φοιτητικού κινήματος και η μαζική συμπαράσταση που εκδηλώθηκε από ευρύτερα κοινωνικά στρώματα κατέδειξαν ότι, παρά τα επτά έτη αυταρχικής διακυβέρνησης, το δημοκρατικό φρόνημα παρέμενε ισχυρό και αδιαπραγμάτευτο. Ταυτόχρονα, η τραγική κατάληξη της εξέγερσης με την εισβολή του τανκ στο Πολυτεχνείο αποτυπώθηκε ως το απόλυτο σύμβολο της βαρβαρότητας του καθεστώτος, αποξενώνοντας ακόμα και μετριοπαθή στοιχεία που μέχρι τότε διατηρούσαν ανοχή ή αδιαφορία απέναντι στη δικτατορία.
Η πτώση της χούντας και η μετάβαση στη δημοκρατία
Η τελική κατάρρευση του δικτατορικού καθεστώτος επήλθε τον Ιούλιο του 1974, μετά την τραγική αποτυχία του καθεστώτος Ιωαννίδη στην Κύπρο. Η αλυσίδα των γεγονότων που οδήγησαν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου στη Μεταπολίτευση αποκαλύπτει τις βαθιές διασυνδέσεις μεταξύ του φοιτητικού αγώνα και της ευρύτερης διαδικασίας εκδημοκρατισμού.
Η διαχρονική συμβολική αξία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου
Η θεσμοθέτηση της επετείου και οι αντιπαραθέσεις
Η θεσμοθέτηση της επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου ως ημέρας μνήμης και τιμής αποτέλεσε μια από τις πρώτες συμβολικές πράξεις της μεταπολιτευτικής περιόδου, σηματοδοτώντας την επίσημη αναγνώριση της καθοριστικής συμβολής του φοιτητικού κινήματος στον αγώνα για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ο εορτασμός της 17ης Νοεμβρίου καθιερώθηκε ως ημέρα μνήμης για την αντίσταση κατά της δικτατορίας και απέκτησε κεντρική θέση στο συμβολικό πάνθεο της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας.
Η διαδικασία αναστοχασμού της ιστορικής πραγματικότητας της εξέγερσης, ωστόσο, υπήρξε εξαρχής πεδίο έντονων πολιτικών αντιπαραθέσεων. Η ενσωμάτωση της μνήμης του Πολυτεχνείου στον επίσημο πολιτικό λόγο συνοδεύτηκε από προσπάθειες διαφορετικών πολιτικών δυνάμεων να οικειοποιηθούν τη συμβολική του δύναμη, προβάλλοντας ερμηνευτικά σχήματα που εξυπηρετούσαν τις εκάστοτε πολιτικές σκοπιμότητες.
Ιδιαίτερα κατά τις πρώτες μεταπολιτευτικές δεκαετίες, οι επέτειοι του Πολυτεχνείου αποτέλεσαν πεδίο ιδεολογικών συγκρούσεων μεταξύ της Αριστεράς, που διεκδικούσε την πρωτοπορία στον αντιδικτατορικό αγώνα, και των συντηρητικών δυνάμεων που επιχειρούσαν είτε να υποβαθμίσουν τη σημασία της εξέγερσης είτε να την εντάξουν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο “εθνικής συμφιλίωσης”. Οι αντιπαραθέσεις αυτές αντανακλούσαν τις βαθύτερες εντάσεις που διαπερνούσαν την ελληνική κοινωνία κατά τη μετάβαση από την αυταρχική διακυβέρνηση στη δημοκρατική ομαλότητα.
Το Πολυτεχνείο ως σύμβολο αντίστασης στη σύγχρονη ελληνική πολιτική κουλτούρα
Στη συλλογική συνείδηση, η εξέγερση του Πολυτεχνείου έχει καθιερωθεί ως το κατεξοχήν σύμβολο αντίστασης στην αυθαιρεσία της εξουσίας και υπεράσπισης των δημοκρατικών αξιών. Η εικόνα του τανκ να γκρεμίζει την πύλη του Πολυτεχνείου έχει αποκτήσει εμβληματικό χαρακτήρα, συμπυκνώνοντας τη σύγκρουση μεταξύ της αυταρχικής βίας και της δημοκρατικής διεκδίκησης.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η συμβολική δύναμη του Πολυτεχνείου διατηρείται ακόμη και σήμερα, πέντε δεκαετίες μετά τα γεγονότα. Η επίκληση των αξιών και των συνθημάτων της εξέγερσης συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς στις σύγχρονες κοινωνικές και πολιτικές διεκδικήσεις, αποδεικνύοντας τη διαχρονική επικαιρότητα του δημοκρατικού προτάγματος που εκφράστηκε το Νοέμβριο του 1973.
Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση
Η ιστοριογραφική προσέγγιση της εξέγερσης του Πολυτεχνείου παραμένει πεδίο επιστημονικής αντιπαράθεσης, με ερευνητές όπως ο Κωστής Κορνέτης και η Όλγα Σεβαστίδου να αναδεικνύουν τη σύνθετη διαλεκτική μεταξύ αυθορμητισμού και οργάνωσης στην εξέλιξη των γεγονότων. Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης αναλύει την επίδραση της εξέγερσης στη μεταπολιτευτική διαμόρφωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ ο Νίκος Σερντεδάκις εξετάζει την επιρροή της στις συλλογικές διεκδικήσεις των μεταπολιτευτικών χρόνων. Διαφορετική προσέγγιση προτείνει ο Δημήτρης Χατζησωκράτης, εστιάζοντας στην ιδεολογική ωρίμανση του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Οι Άγγελος Συρίγος και Ευάνθης Χατζηβασιλείου προσφέρουν μια πιο θεσμική ανάλυση των γεγονότων, ενώ ο Ευάγγελος Γαλακούτης επικεντρώνεται στον ρόλο της εξέγερσης στη μετάβαση από το καθεστώς Παπαδόπουλου στην ιωαννιδική φάση της δικτατορίας. Η Μαρία Αποστόλου αναδεικνύει τις διασυνδέσεις μεταξύ της φοιτητικής κινητοποίησης και της ευρύτερης κοινωνικής δυναμικής της περιόδου.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ως διαχρονικό δημοκρατικό παράδειγμα
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου αποτελεί ένα διαρκές μάθημα πολιτικής συνείδησης και δημοκρατικής εγρήγορσης στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Τα γεγονότα του Νοεμβρίου 1973 καταδεικνύουν την αδιαμφισβήτητη δύναμη της συλλογικής δράσης και της οργανωμένης αντίστασης απέναντι στην αυθαιρεσία της εξουσίας. Τα συνθήματα “Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία” διατηρούν τη διαχρονική τους αξία, υπενθυμίζοντας ότι η δημοκρατία δεν αποτελεί απλώς ένα πολίτευμα, αλλά μια καθημερινή διεκδίκηση και στάση ζωής. Η κληρονομιά της εξέγερσης του Πολυτεχνείου συνεχίζει να εμπνέει και να υπενθυμίζει την ανάγκη διαρκούς επαγρύπνησης για την προάσπιση των δημοκρατικών κατακτήσεων, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης και αμφισβήτησης των θεσμών.
Βιβλιογραφία
- Αποστόλου Μ. «Δικτατορία και φοιτητικό κίνημα». repo.lib.duth.gr.
- Γαλακούτης Ε. «Από τον Παπαδόπουλο στον Ιωαννίδη: Η φοιτητική εξέγερση του Πολυτεχνείου (1973)». amitos.library.uop.gr, 2022.
- Greece. Pentameles Epheteion Athēnōn. «Hē sphagē tou Polytechniou: hē megalē dikē – Τόμος 1». books.google.gr, 1976.
- Karamanolakis V. «From the fall of the «junta» to «Change»: the «timid» transition of higher education in Greece (1974-1982)». Espacio, Tiempo y Educación, 2015.
- Kornetis K. «Student resistance to the Greek military dictatorship: subjectivity, memory, and cultural politics, 1967-1974». cadmus.eui.eu, 2006.
- Serdedakis N. «Democratization and Collective Action in Post-Junta Greece (1974-1981)». ECPR General Conference, University of Pisa, 2007.
- Σεβαστίδου Ό. «Πολυτεχνείο’73: συγκρότηση και αντιθέσεις των μεταπολιτευτικών μνημονικών αφηγήσεων». ir.lib.uth.gr, 2005.
- Συρίγος Α., Χατζηβασιλείου Ε. «Μεταπολίτευση, 1974-1975: 50 ερωτήματα και απαντήσεις». books.google.gr, 2024.
- Χατζησωκρατης Δ. «Πολυτεχνείο ’73: αναστοχασμός μιάς πραγματικότητας». books.google.gr, 2004.