Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας το 529 μ.Χ. αποτελεί ορόσημο στη μετεξέλιξη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στην οριστική μετάβαση από τον αρχαίο κόσμο στη μεσαιωνική περίοδο. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α’ (527-565 μ.Χ.), στο πλαίσιο της ευρύτερης πολιτικής του για ενοποίηση της αυτοκρατορίας υπό μία κεντρική εξουσία και μία επίσημη θρησκεία, προχώρησε σε μια σειρά νομοθετικών παρεμβάσεων που στόχευαν στην εξάλειψη των εναπομεινάντων στοιχείων της ελληνικής θρησκευτικής παράδοσης. Η νομοθετική αυτή πρωτοβουλία εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο θρησκευτικής πολιτικής που είχε ξεκινήσει ήδη από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου και εξελίχθηκε σταδιακά στους επόμενους αιώνες. Το έτος 529 μ.Χ. έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς σηματοδοτεί όχι μόνο την απαγόρευση των τελευταίων εκφάνσεων της αρχαίας ελληνικής λατρείας, αλλά και το κλείσιμο της Φιλοσοφικής Σχολής των Αθηνών, ένα γεγονός με βαθιές συμβολικές προεκτάσεις για το τέλος της αρχαίας σκέψης και πνευματικότητας. Η συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία αποτυπώνει με ενάργεια τους μετασχηματισμούς που συντελέστηκαν στην κοινωνία, την πολιτική και τον πολιτισμό της ύστερης αρχαιότητας.
Το ιστορικό πλαίσιο της απαγόρευσης της Ελληνικής Θρησκείας
Η θρησκευτική πολιτική πριν τον Ιουστινιανό
Η εξέλιξη της θρησκευτικής πολιτικής στην ύστερη ρωμαϊκή και πρώιμη βυζαντινή περίοδο χαρακτηρίζεται από μια προοδευτική μετατόπιση από τη θρησκευτική πολυφωνία προς την επιβολή του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους. Ο Μέγας Κωνσταντίνος με το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ.) προσέφερε αρχικά ανεξιθρησκία, αλλά παράλληλα έθεσε τα θεμέλια για τη σταδιακή μετάβαση προς μια χριστιανική αυτοκρατορία. Η πολιτική αυτή ενισχύθηκε επί Θεοδοσίου Α’ (379-395 μ.Χ.), ο οποίος με το Διάταγμα της Θεσσαλονίκης το 380 μ.Χ. καθιέρωσε τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους.
Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η απαγόρευση των Ολυμπιακών αγώνων το 393 μ.Χ., ένα μέτρο με βαθιές συμβολικές προεκτάσεις για τη σταδιακή αποδόμηση των αρχαίων ελληνικών θεσμών. Οι αυτοκράτορες Αρκάδιος (395-408) και Θεοδόσιος Β’ (408-450) συνέχισαν την πολιτική των περιορισμών, ενώ υπό τον Ζήνωνα (474-491) και τον Αναστάσιο (491-518) παρατηρήθηκαν περίοδοι σχετικής ανοχής. Ο Ιουστίνος Α’ (518-527), προκάτοχος και θείος του Ιουστινιανού, επανέφερε αυστηρότερες πολιτικές κατά της ελληνικής λατρείας, προλειαίνοντας το έδαφος για τις ριζοσπαστικές τομές του ανιψιού του.
Η άνοδος του Ιουστινιανού και οι πολιτικοί του στόχοι
Ο Ιουστινιανός ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο το 527 μ.Χ. με ένα φιλόδοξο όραμα για την αναδιοργάνωση και ενδυνάμωση της αυτοκρατορίας. Η θρησκευτική ομοιογένεια αποτελούσε θεμελιώδη παράμετρο του πολιτικού του σχεδιασμού, καθώς αντιμετώπιζε την αποτυχημένη διπλωματία των προκατόχων του ως πηγή αστάθειας. Διαπνεόμενος από έντονο θρησκευτικό ζήλο και καθοδηγούμενος από την επιθυμία να παγιώσει την εξουσία του, ο αυτοκράτορας αντιμετώπισε τα υπολείμματα της ελληνικής θρησκείας ως απειλή για την πολιτική και κοινωνική συνοχή.
Η στρατηγική του Ιουστινιανού εδραζόταν σε δύο άξονες: αφενός στη νομική καταστολή των μη χριστιανικών λατρειών και αφετέρου στη συστηματική μεταμόρφωση του δημόσιου χώρου μέσω της χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Η οικοδόμηση της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, αμέσως μετά τη Στάση του Νίκα (532 μ.Χ.), αποτέλεσε την υλική αποτύπωση αυτής της πολιτικής, καταδεικνύοντας το μεγαλείο της χριστιανικής αυτοκρατορίας.
Η απαγόρευση της ελληνικής θρησκείας εντασσόταν επιπλέον στο ευρύτερο νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού, που περιλάμβανε την κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου και την προσαρμογή του στις χριστιανικές αρχές. Η μελέτη των νομοθετικών κειμένων αποκαλύπτει πως η απαγόρευση δεν αποτελούσε μεμονωμένο μέτρο αλλά οργανικό μέρος μιας ολοκληρωμένης πολιτικής αναδιάρθρωσης που στόχευε στη θεμελίωση μιας νέας ταυτότητας για την αυτοκρατορία—χριστιανικής, ελληνόφωνης, αλλά ριζικά διαφοροποιημένης από την αρχαία ελληνική παράδοση.
Τα νομοθετήματα του Ιουστινιανού κατά της Ελληνικής Θρησκείας
Ο Κώδικας του Ιουστινιανού και οι διατάξεις του
Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού αποτελεί ορόσημο στην ιστορία του δικαίου και της θρησκευτικής πολιτικής. Ο Κώδικας, ένα από τα σημαντικότερα τμήματα του Corpus Juris Civilis, περιλαμβάνει διατάξεις που κωδικοποιούν και επεκτείνουν προηγούμενες νομοθετικές απαγορεύσεις σχετικά με τις μη χριστιανικές θρησκείες. Η συστηματική αυτή προσέγγιση αντικατοπτρίζει μια θεμελιώδη μεταστροφή στη νομική αντίληψη περί θρησκευτικής ταυτότητας εντός της αυτοκρατορίας.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι η διάταξη που περιλαμβάνεται στον Κώδικα (1.11.10), η οποία επεκτείνει και εμβαθύνει τους περιορισμούς κατά των μη χριστιανών. Με την απαγόρευση της διδασκαλίας από “ειδωλολάτρες” καθηγητές και τον αποκλεισμό τους από δημόσια αξιώματα, ο Ιουστινιανός επιχείρησε να αποκόψει κάθε δυνατότητα κοινωνικής και πνευματικής επιρροής για τους οπαδούς της ελληνικής θρησκείας. Η νομική αυτή παρέμβαση αντανακλά μια στρατηγική περιθωριοποίησης των πνευματικών ηγετών του ελληνισμού, διαμορφώνοντας έτσι μια νέα θεσμική ταυτότητα για την αυτοκρατορία.
Η απαγόρευση των θυσιών και η καταστολή των αρχαίων λατρευτικών πρακτικών
Κεντρικό στοιχείο της νομοθεσίας του Ιουστινιανού ήταν η καθολική απαγόρευση των θυσιών, μια πρακτική που αποτελούσε τον πυρήνα της ελληνικής λατρευτικής παράδοσης. Όπως επισημαίνουν σύγχρονες μελέτες, η απαγόρευση αυτή είχε όχι μόνο θρησκευτικές αλλά και βαθιές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις, καθώς διέκοψε μακραίωνες πρακτικές αναδιανομής τροφίμων και κοινωνικής συνοχής που συνδέονταν με τις θρησκευτικές τελετές.
Η νομοθεσία απαγόρευσε την πρόσβαση σε ιερούς χώρους της ελληνικής λατρείας, με αυστηρές ποινές όπως δήμευση περιουσίας και εξορία. Ενθαρρύνθηκε η μετατροπή αρχαίων ναών σε χριστιανικές εκκλησίες, πρακτική που εντατικοποιήθηκε επί Ιουστινιανού. Η καταστολή επεκτάθηκε σε περιοχές όπου η ελληνική θρησκεία διατηρούσε ισχυρή παρουσία (Μικρά Ασία, Αίγυπτος, ηπειρωτική Ελλάδα), αποτυπώνοντας τη στρατηγική του Ιουστινιανού για εξάλειψη των τελευταίων θυλάκων της ελληνικής θρησκευτικής παράδοσης. Αντίστοιχα μέτρα εφαρμόστηκαν και για άλλες μη ορθόδοξες ομάδες (αιρετικούς, Ιουδαίους, Σαμαρείτες), δείχνοντας τη συνολική προσέγγισή του στο ζήτημα της θρησκευτικής ομοιογένειας.
Το κλείσιμο της Φιλοσοφικής Σχολής των Αθηνών
Οι Νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι και η σχέση τους με την Ελληνική Θρησκεία
Η Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών, κληρονόμος της πλατωνικής παράδοσης και κέντρο της νεοπλατωνικής διανόησης, αποτελούσε τον τελευταίο θεσμικό θύλακα της ελληνικής πνευματικής παράδοσης κατά την περίοδο του Ιουστινιανού. Οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, όπως ο Δαμάσκιος, ο Σιμπλίκιος και ο Πρισκιανός, δεν περιορίζονταν σε μια αφηρημένη θεωρητική ενασχόληση με τη φιλοσοφία, αλλά διατηρούσαν ζωντανή μια συνθετική πνευματικότητα που συνδύαζε φιλοσοφικό στοχασμό και θρησκευτική πνευματικότητα.
Η προσέγγιση αυτή, που συχνά περιγράφεται ως “θεουργία”, αποτελούσε μια προσπάθεια συγκερασμού της φιλοσοφικής αναζήτησης με τη μυστηριακή εμπειρία, εντός του πλαισίου της ελληνικής θρησκευτικής παράδοσης. Για τον Ιουστινιανό, η συνύφανση φιλοσοφίας και θρησκείας την οποία πρέσβευε η νεοπλατωνική Σχολή αποτελούσε ιδεολογική απειλή για το όραμά του περί μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας.
Η απόφαση διακοπής της χρηματοδότησης και το επακόλουθο κλείσιμο της Ακαδημίας το 529 μ.Χ. είχε επομένως τόσο πρακτική όσο και συμβολική σημασία. Αφενός απέκοπτε έναν θεσμό με μακραίωνη παράδοση από τις πηγές οικονομικής στήριξης, αφετέρου σηματοδοτούσε τη θεσμική ρήξη με την ελληνική πνευματική κληρονομιά και τη μετάβαση σε μια νέα εποχή όπου η παιδεία θα διαμορφωνόταν πλέον υπό χριστιανικό πρίσμα.
Οι συνέπειες του κλεισίματος της Ακαδημίας για την πνευματική ζωή
Οι άμεσες συνέπειες του διατάγματος του Ιουστινιανού υπήρξαν καταλυτικές για την πνευματική ζωή της εποχής. Πολλοί από τους διαπρεπείς φιλοσόφους της Ακαδημίας αναγκάστηκαν να αναζητήσουν καταφύγιο στην Περσία, υπό την προστασία του βασιλιά Χοσρόη, όπου συνέχισαν για ένα διάστημα το διδακτικό και συγγραφικό τους έργο. Η διασπορά αυτή των φιλοσόφων, αν και οδήγησε σε μια πρόσκαιρη μεταφορά της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης στην Ανατολή, δεν κατόρθωσε να διασφαλίσει τη συνέχειά της με τη μορφή που είχε στην Αθήνα.
Το κλείσιμο της Ακαδημίας αποτελεί κομβικό σημείο μετασχηματισμού του διανοητικού τοπίου της ύστερης αρχαιότητας. Η κατάργηση αυτού του κέντρου διαλεκτικής μεθόδου και κριτικής προσέγγισης συνέβαλε στην ανάδυση νέων επιστημολογικών προτύπων, προσανατολισμένων περισσότερο στη συστηματοποίηση κληροδοτημένων κειμένων παρά στην αναζήτηση νέων φιλοσοφικών οριζόντων. Παράλληλα, στοιχεία νεοπλατωνισμού επιβίωσαν μέσω της χριστιανικής θεολογίας, κυρίως μέσω του Ψευδο-Διονυσίου, διαμορφώνοντας μια συνθετική παράδοση που επηρέασε καθοριστικά τη βυζαντινή πνευματικότητα και το μεσαιωνικό διανοητικό πλαίσιο.
Κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις της απαγόρευσης
Η μεταμόρφωση του δημόσιου χώρου
Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας επέφερε ριζικούς μετασχηματισμούς στο φυσικό και συμβολικό τοπίο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η συστηματική μετατροπή αρχαίων ναών σε χριστιανικές εκκλησίες, φαινόμενο που είχε ξεκινήσει νωρίτερα αλλά εντατικοποιήθηκε επί Ιουστινιανού, συνιστά μια βαθιά παρέμβαση στη συλλογική μνήμη και την πολιτιστική ταυτότητα των κοινοτήτων. Ο αστικός χώρος, ως πεδίο έκφρασης εξουσιαστικών σχέσεων και συλλογικών αναπαραστάσεων, αναδιαμορφώθηκε ώστε να αντανακλά τη νέα θρησκευτική και πολιτική τάξη πραγμάτων.
Παράλληλα με τους ναούς, άλλοι δημόσιοι χώροι όπως τα γυμνάσια, τα θέατρα και οι αγορές, που λειτουργούσαν παραδοσιακά ως κέντρα κοινωνικής συνάντησης και πολιτιστικής έκφρασης στο πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης, υπέστησαν σημαντικούς μετασχηματισμούς. Η αναδιοργάνωση του δημόσιου χώρου επέδρασε καταλυτικά στις καθημερινές πρακτικές και τις συλλογικές τελετουργίες, διαμορφώνοντας νέα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς και θρησκευτικής έκφρασης.
Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι η μετατροπή των ναών συχνά συνοδευόταν από την ενσωμάτωση αρχιτεκτονικών στοιχείων και γλυπτών από τα προϋπάρχοντα οικοδομήματα στις νέες χριστιανικές κατασκευές. Αυτή η πρακτική, γνωστή ως spolia, αντανακλά τη διαλεκτική σχέση μεταξύ συνέχειας και ρήξης που χαρακτηρίζει τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, αποτυπώνοντας την πολύπλοκη διαδικασία οικειοποίησης και επανανοηματοδότησης του παρελθόντος.
Η αντίδραση των οπαδών της Ελληνικής Θρησκείας
Η ανταπόκριση στις διώξεις του Ιουστινιανού υπήρξε πολυεπίπεδη και αντικατοπτρίζει τη διαλεκτική σχέση μεταξύ κεντρικής εξουσίας και περιφερειακών πολιτισμικών θυλάκων. Στις αγροτικές περιοχές, ιδίως σε απομονωμένες ορεινές ζώνες, οι λατρευτικές πρακτικές συνεχίστηκαν μυστικά, ενσωματώνοντας χριστιανικά στοιχεία σε μια συγκρητιστική προσέγγιση επιβίωσης. Στα αστικά κέντρα, οι πεπαιδευμένες ελίτ υιοθέτησαν εναλλακτικές στρατηγικές: άλλοι στράφηκαν στην εσωτερική μελέτη αρχαίων κειμένων χωρίς δημόσιες τελετουργίες, ενώ άλλοι εκχριστιανίστηκαν διατηρώντας στοιχεία ελληνικής παιδείας. Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση των φιλοσόφων που αναζήτησαν καταφύγιο στην Περσία—μια συνειδητή επιλογή διατήρησης της πνευματικής τους παράδοσης σε ένα περιβάλλον μεγαλύτερης ανεκτικότητας.
Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας ως μέρος του ευρύτερου σχεδίου του Ιουστινιανού
Θρησκευτική ενοποίηση και πολιτική σταθερότητα
Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της συστηματικής προσπάθειας του Ιουστινιανού για εδραίωση μιας ομοιογενούς θρησκευτικής ταυτότητας ως θεμελίου της κρατικής συνοχής. Η πολιτική αυτή δεν περιορίστηκε αποκλειστικά στους οπαδούς της Ελληνικής Θρησκείας, αλλά επεκτάθηκε σε ένα ευρύτερο φάσμα θρησκευτικών ομάδων, διαμορφώνοντας ένα περίπλοκο πλέγμα νομικών περιορισμών και θεσμικών παρεμβάσεων. Η στρατηγική αυτή αντανακλά τη βαθύτερη αντίληψη του Ιουστινιανού για τη σχέση μεταξύ θρησκευτικής και πολιτικής ταυτότητας στην ύστερη αρχαιότητα.
Η θρησκευτική ομοιογένεια αποτελούσε για τον Ιουστινιανό προϋπόθεση πολιτικής σταθερότητας σε μια περίοδο όπου η αυτοκρατορία αντιμετώπιζε πολλαπλές προκλήσεις τόσο στο εσωτερικό όσο και στα εξωτερικά της σύνορα. Η εξάλειψη θρησκευτικών διαφοροποιήσεων στόχευε στη δημιουργία ενός συμπαγούς ιδεολογικού υποβάθρου για την αυτοκρατορική εξουσία, διευκολύνοντας έτσι την εφαρμογή των διοικητικών μεταρρυθμίσεων και την υλοποίηση των φιλόδοξων στρατιωτικών σχεδιασμών του αυτοκράτορα.
Η ανάλυση των σχετικών πηγών καταδεικνύει ότι για τον Ιουστινιανό, η επιδίωξη θρησκευτικής ενότητας δεν αποτελούσε απλώς έκφραση προσωπικού θρησκευτικού ζήλου, αλλά συνιστούσε οργανικό μέρος μιας ολοκληρωμένης πολιτικής φιλοσοφίας που αντιλαμβανόταν τη θρησκεία ως θεμελιώδες συστατικό της κρατικής οντότητας και της κοινωνικής τάξης.
Η σύνδεση με άλλες μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού
Η θρησκευτική πολιτική του Ιουστινιανού εντάσσεται στο ευρύτερο μεταρρυθμιστικό του όραμα, με τη νομική κωδικοποίηση του Corpus Juris Civilis να αντανακλά την ίδια συστηματοποιητική φιλοσοφία που διέπει και τη θρησκευτική του προσέγγιση. Η οικονομική διάσταση αυτών των παρεμβάσεων, με τη δήμευση περιουσιακών στοιχείων των ελληνικών ναών και την ανακατεύθυνση πόρων προς χριστιανικά ιδρύματα, συνιστά σημαντική αναδιανομή πλούτου με ευρύτερες κοινωνικές προεκτάσεις. Οι διοικητικές και φορολογικές μεταρρυθμίσεις του αλληλεπιδρούσαν με τις θρησκευτικές πολιτικές, δημιουργώντας ένα συνεκτικό πλαίσιο ενίσχυσης της αυτοκρατορικής εξουσίας που αντανακλά τη θεώρησή του για τον αυτοκράτορα ως εκπρόσωπο της θείας τάξης.
Η μακροπρόθεσμη κληρονομιά της απαγόρευσης
Η αναδιαμόρφωση της πολιτισμικής ταυτότητας του Βυζαντίου
Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας από τον Ιουστινιανό δεν αποτέλεσε απλώς ένα μεμονωμένο ιστορικό γεγονός, αλλά λειτούργησε ως καταλύτης μιας βαθύτερης διεργασίας πολιτισμικού και πνευματικού μετασχηματισμού. Η επίσημη αποκοπή από τις θρησκευτικές εκφάνσεις του αρχαίου ελληνισμού, σε συνδυασμό με τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας, διαμόρφωσε την ιδιαίτερη πολιτισμική φυσιογνωμία του Βυζαντίου.
Η διαλεκτική αυτή σχέση μεταξύ συνέχειας και ρήξης αντανακλάται εναργέστερα στη βυζαντινή λογιοσύνη, η οποία, αν και θεμελιωμένη στη χριστιανική κοσμοαντίληψη, διατήρησε ζωντανή την ελληνική πνευματική παράδοση ως μορφωτικό υπόβαθρο. Η περίφημη φράση του Ιουστινιανού “πάτριον φωνήν”, αναφερόμενη στην ελληνική γλώσσα, αποκαλύπτει την πολυσύνθετη στάση του αυτοκράτορα, ο οποίος, ενώ επιχειρούσε την εξάλειψη της Ελληνικής Θρησκείας, αναγνώριζε παράλληλα την πολιτισμική αξία της ελληνικής γλωσσικής κληρονομιάς.
Αυτή η πολύπλοκη διαδικασία επιλεκτικής οικειοποίησης στοιχείων της ελληνικής παράδοσης και απόρριψης άλλων διαμόρφωσε ένα νέο πολιτισμικό παράδειγμα που χαρακτηρίζει τον βυζαντινό πολιτισμό: χριστιανικός στην ουσία του, ελληνικός στην έκφρασή του και ρωμαϊκός στην πολιτική του οργάνωση.
Η επίδραση στη μεταγενέστερη θρησκευτική ιστορία
Σε ευρύτερο χρονικό ορίζοντα, η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας επέδρασε καθοριστικά στη διαμόρφωση του θρησκευτικού τοπίου της μεσαιωνικής Ευρώπης. Η θεσμική ολοκλήρωση της μετάβασης προς μια αποκλειστικά χριστιανική κοινωνία συνέβαλε στην εδραίωση προτύπων θρησκευτικής συμμόρφωσης που επηρέασαν βαθύτατα τις μεσαιωνικές αντιλήψεις περί ετερότητας και ορθοδοξίας.
Παραδόξως, παρά την απαγόρευση, στοιχεία της Ελληνικής Θρησκείας επιβίωσαν μέσω λαϊκών δοξασιών και εθίμων, ενσωματωμένα συχνά σε χριστιανικά πλαίσια αναφοράς. Αυτή η συγκρητιστική διαδικασία, που αντανακλά τους τρόπους με τους οποίους οι λαϊκοί πολιτισμοί διαπραγματεύονται και προσαρμόζουν επίσημες θεσμικές αλλαγές, συνιστά μια σημαντική διάσταση της πολιτισμικής ιστορίας της μεσαιωνικής περιόδου.
Στην ευρύτερη προοπτική της ιστορίας των ιδεών, η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας το 529 μ.Χ. αποτελεί ένα κρίσιμο σημείο καμπής που σηματοδοτεί τη μετάβαση από την αρχαιότητα στον μεσαίωνα, έναν μετασχηματισμό που επηρέασε καθοριστικά όχι μόνο τις θρησκευτικές πρακτικές, αλλά και τις βαθύτερες δομές σκέψης και τα πολιτισμικά παραδείγματα της ευρωπαϊκής ιστορίας.
Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση
Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας από τον Ιουστινιανό έχει αποτελέσει αντικείμενο πολύπλευρων ερμηνειών και αναλύσεων στην ιστοριογραφική παράδοση. Ερευνητές όπως ο Καθηγητής Καλδέλλης αναγνωρίζουν στις θρησκευτικές πολιτικές του Ιουστινιανού πρωτίστως πολιτικά κίνητρα και στρατηγικές σκοπιμότητες, αντί για αμιγώς θρησκευτικό ζήλο. Αντιθέτως, ο Κωνσταντέλος επικεντρώνεται στη θρησκευτική διάσταση των πολιτικών του αυτοκράτορα, αναγνωρίζοντας σε αυτές την έκφραση μιας βαθύτερης θρησκευτικής αντίληψης. Οι Noethlichs και Corcoran προσεγγίζουν το ζήτημα υπό το πρίσμα της νομικής ιστορίας, αναδεικνύοντας τους μηχανισμούς θεσμοθέτησης θρησκευτικών ταυτοτήτων. Ο Evans εντάσσει την απαγόρευση στο ευρύτερο πλαίσιο των κοινωνικοοικονομικών μετασχηματισμών της εποχής, ενώ ο Δανιηλίδης προτείνει μια πολιτισμική ανάγνωση που αναδεικνύει τις μακροπρόθεσμες συνέπειες για τη διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας. Η πολυφωνία αυτή καταδεικνύει την πολυπλοκότητα του φαινομένου και την ανάγκη διεπιστημονικής προσέγγισης.
Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας: Επίλογος και σύγχρονες προεκτάσεις
Η απαγόρευση της Ελληνικής Θρησκείας από τον Ιουστινιανό αποτελεί μια κρίσιμη ιστορική καμπή που σηματοδοτεί τη μετάβαση από την αρχαιότητα στον μεσαίωνα. Τα γεγονότα του 529 μ.Χ. αντανακλούν ευρύτερες διεργασίες θρησκευτικού, πολιτικού και πολιτισμικού μετασχηματισμού που διαμόρφωσαν καθοριστικά τη φυσιογνωμία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την πορεία της ευρωπαϊκής ιστορίας. Η μελέτη αυτής της περιόδου μεταβάσεων και ρήξεων προσφέρει πολύτιμα ερμηνευτικά εργαλεία για την κατανόηση σύγχρονων φαινομένων θρησκευτικού πλουραλισμού, πολιτισμικών συγκρούσεων και πολιτικής διαχείρισης της ετερότητας. Η διαλεκτική σχέση μεταξύ θρησκευτικής ομοιογένειας και πολιτικής σταθερότητας, μεταξύ πολιτισμικής συνέχειας και ασυνέχειας, εξακολουθεί να αποτελεί επίκαιρο ζήτημα, διαμορφώνοντας τη συλλογική κατανόηση για τις σχέσεις θρησκείας, πολιτικής και ταυτότητας στις σύγχρονες κοινωνίες.
Βιβλιογραφία
- Αποστολίδης Ι. “Το νομοθετικό έργο των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων (Ιουστινιανός, Δυναστεία των Ισαύρων και των Μακεδόνων)”. Ερευνητική εργασία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, 2020.
- Corcoran S. “From Unholy Madness to Right-mindedness: Or How to Legislate for Religious Conformity from Decius to Justinian 1”. Στο: Conversion in Late Antiquity: Christianity, Islam, and Beyond, 2016, σσ. 67-94.
- Constantelos D.J. “Paganism and the State in the Age of Justinian”. The Catholic Historical Review, τχ. 50(3), 1964, σσ. 372-380.
- Daniēlidēs D. “Hē neoellēnikē koinōnia kai oikonomia”. Αθήνα, 1934.
- Evans J.A.S. “The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power”. Routledge, 2002.
- Lariche L.-É.-A. “Explication des Institutes de Justinien: contenant une introduction historique à l’étude du droit romain”. E. Thorin, 1868.
- Noethlichs K.L. “The legal framework of religious identity in the Roman Empire”. Στο: Group Identity and Religious Individuality in Late Antiquity, 2015, σσ. 13-27.
- Orive E.Q. “Heretics, Pagans, Jews and Samaritans: Prohibitions of Holding Public Office in Post-Classical and Justinian Religious Legislation”. GLOSSAE: European Journal of Legal History, τχ. 14, 2017, σσ. 743-763.
- Simelon P. “Chronique des derniers païens. La disparition du paganisme dans l’Empire romain, du règne de Constantin à celui de Justinien”. L’Antiquité Classique, τχ. 64, 1995, σσ. 337-339.
- “Domē Hellada: apo genia se genia : historia, politismos”. Στο: books.google.gr, 2003.