Η επανάσταση της Μάνης αποτελεί ένα πολυδιάστατο ιστορικό φαινόμενο που εκτείνεται σε δύο σημαντικές περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας: αρχικά ως καταλυτικό στοιχείο για την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και αργότερα ως κίνημα αντίστασης κατά του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια το 1831. Η γεωγραφικά απομονωμένη και δυσπρόσιτη περιοχή της Μάνης, με την ιδιαίτερη κοινωνική δομή της και την παράδοση αυτοδιοίκησης που διατήρησε ακόμη και κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, αποτέλεσε εστία ανυπακοής και επαναστατικής δράσης. Οι Μανιάτες, με επικεφαλής ισχυρές οικογένειες όπως οι Μαυρομιχαλαίοι, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στις επαναστατικές ζυμώσεις και στις πολεμικές επιχειρήσεις που ακολούθησαν. Η μελέτη της επανάστασης της Μάνης αναδεικνύει τις πολύπλοκες σχέσεις μεταξύ τοπικών και κεντρικών εξουσιών, τις αντιθέσεις μεταξύ του παραδοσιακού τρόπου οργάνωσης και των προσπαθειών εκσυγχρονισμού, καθώς και τη δυναμική των ηγετικών προσωπικοτήτων της εποχής, αντικατοπτρίζοντας τις βαθύτερες αντιθέσεις που χαρακτήρισαν τον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία και τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους.
Η Μάνη ως Επαναστατική Εστία: Ιστορικό και Κοινωνικό Πλαίσιο
Η γεωγραφική και κοινωνική ιδιαιτερότητα της Μάνης
Η Μάνη, με τον απόκρημνο και δυσπρόσιτο χαρακτήρα της, αποτέλεσε διαχρονικά έναν γεωγραφικό θύλακα αντίστασης και αυτοδιοίκησης. Οι βραχώδεις και άγονες εκτάσεις του Ταϋγέτου διαμόρφωσαν έναν τόπο που, λόγω της φυσικής του οχύρωσης, επέτρεψε στους κατοίκους του να αναπτύξουν ιδιαίτερους κοινωνικούς δεσμούς και μηχανισμούς επιβίωσης. Η γεωγραφική απομόνωση λειτούργησε διττά: αφενός ως εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη, αφετέρου ως ασπίδα προστασίας από εξωτερικές επιβουλές, καλλιεργώντας ένα ισχυρό αίσθημα ανεξαρτησίας και αυτονομίας στους κατοίκους.
Η κοινωνική οργάνωση της Μάνης εδραζόταν σε ένα ιδιότυπο πλέγμα οικογενειακών σχέσεων και δομών εξουσίας. Οι ισχυρές πατριαρχικές οικογένειες, οργανωμένες σε γένη και φάρες, διατηρούσαν την κοινωνική συνοχή μέσω ενός άγραφου κώδικα τιμής που ρύθμιζε τις διαπροσωπικές σχέσεις και επέλυε τις διαφορές. Οι πύργοι, χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο της περιοχής, αντικατόπτριζαν όχι μόνο την αμυντική διάσταση της ζωής, αλλά και την κοινωνική ιεραρχία και το κύρος των οικογενειών.
Οι σχέσεις των Μανιατών με την Οθωμανική εξουσία
Η σχέση των Μανιατών με την Οθωμανική εξουσία χαρακτηριζόταν από μια ιδιότυπη de facto αυτονομία. Σε αντίθεση με άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου, η Μάνη διατήρησε προνόμια και ανέπτυξε μηχανισμούς διαπραγμάτευσης με την Υψηλή Πύλη. Η απαλλαγή από βαριά φορολογία και η δυνατότητα οπλοφορίας αποτελούσαν μερικά από τα προνόμια που είχαν κατοχυρώσει οι Μανιάτες.
Αυτή η ιδιαίτερη σχέση με την κεντρική εξουσία καλλιέργησε στους Μανιάτες μια έντονη επαναστατική συνείδηση και προετοίμασε το έδαφος για την εμπλοκή τους στην Επανάσταση του 1821. Δεν είναι τυχαίο ότι η Μάνη επιλέχθηκε ως κέντρο των επαναστατικών σχεδιασμών. Όπως αναφέρει ο Κώστας Δετσίκας σε σχετική μελέτη, η περιοχή διέθετε τα χαρακτηριστικά εκείνα που την καθιστούσαν ιδανική βάση επαναστατικών δραστηριοτήτων.
Οι οικογένειες-κλειδιά στην επανάσταση της Μάνης
Στο επίκεντρο της επαναστατικής δράσης της Μάνης βρέθηκαν ορισμένες ισχυρές οικογένειες με ηγετικό ρόλο. Πρωταρχική θέση κατείχε η οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων, με εξέχουσα προσωπικότητα τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ο οποίος από τη θέση του ως “Μπέης της Μάνης” λειτούργησε ως συνδετικός κρίκος μεταξύ των τοπικών παραγόντων και των επαναστατικών κύκλων της Φιλικής Εταιρείας.
Εξίσου σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οι οικογένειες των Τρουπάκηδων και των Χρυσοσπάθηδων, που προσέφεραν σημαντικό αριθμό πολεμιστών στον αγώνα. Η ενεργός συμμετοχή των Μανιατών οπλαρχηγών υπήρξε καθοριστική, καθώς συνέβαλε αποφασιστικά στις πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες της επανάστασης (Μάλαμα).
Οι οικογενειακοί δεσμοί, η πολεμική εμπειρία και η γνώση του εδάφους, σε συνδυασμό με το έντονο αίσθημα ανεξαρτησίας, καθιστούσαν τους Μανιάτες ιδανικούς πρωταγωνιστές στο πρώτο κεφάλαιο της Ελληνικής Επανάστασης, χαράσσοντας με τις πράξεις τους μια ανεξίτηλη πορεία στην ιστορία του έθνους.
Η Έναρξη της Επανάστασης του 1821 στη Μάνη
Η προετοιμασία της επανάστασης και ο ρόλος της Φιλικής Εταιρείας
Οι προεπαναστατικές ζυμώσεις στη Μάνη εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο διεργασιών που καλλιεργήθηκαν συστηματικά από τη Φιλική Εταιρεία. Η απόφαση της μυστικής οργάνωσης να επιλέξει τη Μάνη ως ένα από τα κύρια κέντρα των επαναστατικών σχεδιασμών δεν ήταν τυχαία. Στηρίχθηκε στην αναγνώριση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της περιοχής: τη γεωγραφική οχύρωση, την πολεμική παράδοση των κατοίκων και το ιστορικό αυτονομίας έναντι της οθωμανικής εξουσίας.
Ο Patrick Leigh Fermor στο έργο του αναφέρει πως η συγκέντρωση των επαναστατικών δυνάμεων στη Μάνη προηγήθηκε χρονικά της επίσημης έναρξης της επανάστασης στην Αγία Λαύρα, αναδεικνύοντας τον καταλυτικό ρόλο της περιοχής στα πρώιμα στάδια του αγώνα. Καθοριστική υπήρξε η μύηση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στη Φιλική Εταιρεία, γεγονός που διασφάλισε την υποστήριξη ενός ισχυρού τοπικού ηγέτη με επιρροή και κύρος. Οι συναντήσεις των προκρίτων της περιοχής με απεσταλμένους της οργάνωσης εντάθηκαν κατά τους τελευταίους μήνες του 1820, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την οργανωμένη έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα.
Η κήρυξη της επανάστασης και οι πρώτες πολεμικές επιχειρήσεις
Η επίσημη κήρυξη της επανάστασης στη Μάνη πραγματοποιήθηκε στις 17 Μαρτίου 1821, σύμφωνα με την τοπική προφορική παράδοση. Το γεγονός αυτό, που προηγήθηκε χρονικά της επίσημης έναρξης του αγώνα στην Πελοπόννησο, υπογραμμίζει τον πρωτοποριακό ρόλο των Μανιατών. Στο Λιμένι, έδρα των Μαυρομιχαλαίων, υψώθηκε η επαναστατική σημαία με την εικόνα του Λεωνίδα, συνδέοντας συμβολικά τον αγώνα με την αρχαία σπαρτιατική παράδοση αντίστασης.
Ακολούθησε η πρώτη σημαντική πολεμική επιχείρηση των επαναστατών, η απελευθέρωση της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου 1821. Η στρατιωτική επιχείρηση, υπό την ηγεσία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και με τη συμμετοχή περίπου 2.000 Μανιατών πολεμιστών, στέφθηκε με επιτυχία, αποτελώντας την πρώτη νίκη της Ελληνικής Επανάστασης. Η σημασία της κατάληψης της Καλαμάτας υπήρξε καθοριστική τόσο σε στρατιωτικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο, καθώς έδωσε ώθηση στην επαναστατική διάθεση και των υπολοίπων περιοχών.
Η συμβολή των Μανιατών στην απελευθέρωση της Πελοποννήσου
Η συμβολή των Μανιατών πολεμιστών στην εξάπλωση της επανάστασης υπήρξε καταλυτική. Τα ένοπλα σώματα που συγκροτήθηκαν στη Μάνη συμμετείχαν ενεργά στις επιχειρήσεις κατά μήκος της Μεσσηνίας και της Λακωνίας, προκαλώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις στην υπόλοιπη Πελοπόννησο. Όπως επισημαίνει ο Θάνος Βερέμης στο έργο του για τη δημιουργία του ελληνικού έθνους-κράτους, καθοριστική υπήρξε και η παρουσία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος αποβιβάστηκε στη Μάνη στις 6 Ιανουαρίου 1821, συμβάλλοντας στη στρατηγική οργάνωση των επαναστατικών δυνάμεων.
Τους επόμενους μήνες, οι Μανιάτες συμμετείχαν ενεργά στις επιχειρήσεις κατάληψης των φρουρίων της Πελοποννήσου, ενισχύοντας τον αγώνα με την πολεμική τους εμπειρία και το αδάμαστο φρόνημά τους, θέτοντας τα θεμέλια για την επιτυχή έκβαση του πρώτου έτους της επανάστασης.
Η Επανάσταση της Μάνης κατά του Καποδίστρια
Οι αιτίες της αντίθεσης με τον Καποδίστρια
Η μετάβαση από την επαναστατική περίοδο στη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους έφερε στην επιφάνεια τις εγγενείς αντιθέσεις μεταξύ της παραδοσιακής κοινωνικής οργάνωσης και των εκσυγχρονιστικών τάσεων που επιχείρησε να εισαγάγει ο Καποδίστριας. Η Μάνη, με τη μακραίωνη παράδοση αυτοδιοίκησης και τις ιδιαίτερες κοινωνικές δομές της, βρέθηκε αντιμέτωπη με την πολιτική του κυβερνήτη που απέβλεπε στη συγκεντρωτική οργάνωση του κράτους και στον περιορισμό των τοπικών εξουσιών.
Η συστηματική προσπάθεια του Καποδίστρια να επιβάλει τους νόμους του κράτους και τη διοίκησή του στην περιοχή της Μάνης συνάντησε την αντίδραση των τοπικών ισχυρών οικογενειών, ιδιαίτερα των Μαυρομιχαλαίων. Οι Μανιάτες, έχοντας ζήσει επί αιώνες με τους δικούς τους άγραφους νόμους και έθιμα, εκτός της οθωμανικής κυριαρχίας, δυσκολεύονταν να προσαρμοστούν στο νέο πλαίσιο που επιχειρούσε να διαμορφώσει ο κυβερνήτης.
Παράλληλα, η οικονομική εξαθλίωση των Μανιατών πολεμιστών, που είχαν προσφέρει τεράστιες υπηρεσίες στον Αγώνα, επιδείνωσε την κατάσταση. Εγκαταλελειμμένοι στα άγονα βουνά του Ταϋγέτου, χωρίς αποζημίωση για τις θυσίες τους και χωρίς δυνατότητα μετακίνησης προς τις εύφορες περιοχές της Μεσσηνίας ή της Σπάρτης, βίωναν συνθήκες ακραίας φτώχειας που τροφοδοτούσαν τη δυσαρέσκειά τους.
Η έκρηξη της επανάστασης και η πολιτική καταστολής
Τον Φεβρουάριο του 1831 εκδηλώθηκε η πρώτη ενεργός επαναστατική αντίδραση των Μανιατών κατά του Καποδίστρια. Στο Λιμένι, υψώθηκε η επαναστατική σημαία με την εικόνα του Λεωνίδα και συγκροτήθηκε μια επαναστατική επιτροπή υπό τον Ηλία Κατσάκο Μαυρομιχάλη. Τα μανιάτικα σώματα προχώρησαν προς την Καλαμάτα και τον Μαραθωνήσι, επεκτείνοντας την εξέγερση.
Η αντίδραση του Καποδίστρια υπήρξε άμεση και αποφασιστική. Με κεραυνοβόλο ταχύτητα έλαβε μέτρα για την αποσόβηση της επέκτασης της επανάστασης στην Πελοπόννησο. Αξιοποίησε την επιρροή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος με την προσωπική του παρέμβαση διατήρησε την τάξη στην υπόλοιπη Πελοπόννησο, ενώ παράλληλα απέστειλε κυβερνητικά στρατεύματα υπό τον Νικήτα Σταματελόπουλο που απώθησαν τους Μανιάτες προς τα απρόσιτα κρησφύγετά τους στον Ταΰγετο. Συγχρόνως, μοίρα του στόλου υπό τον Κανάρη απέκλεισε τους λιμένες της Μάνης, ασκώντας οικονομική πίεση στους εξεγερμένους.
Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης και η σύγκρουση με την κεντρική εξουσία
Κεντρικό πρόσωπο στη σύγκρουση με τον Καποδίστρια υπήρξε ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, μια εμβληματική μορφή του Αγώνα που απολάμβανε σεβασμό σε όλη την Ελλάδα. Αρχικά, ο Πετρόμπεης δεν συμμεριζόταν τις επαναστατικές διαθέσεις των Μανιατών και χαιρόταν την εκτίμηση του κυβερνήτη, ο οποίος τον είχε διορίσει γερουσιαστή. Ωστόσο, η συνεχής υποβάθμιση της Μάνης και οι διώξεις κατά συγγενών του, σε συνδυασμό με τις επιρροές των αντιπολιτευόμενων του Ναυπλίου και των αντιπροσώπων των δυτικών δυνάμεων, τον οδήγησαν σταδιακά στην αντιπαράθεση με τον Καποδίστρια.
Η κλιμάκωση της έντασης ήρθε όταν πλοία της Ύδρας κατέπλευσαν στους λιμένες της Μάνης και εκφόρτωσαν πυρομαχικά για τους εξεγερμένους. Ο Καποδίστριας, θεωρώντας υπεύθυνους τους Μαυρομιχαλαίους, έθεσε υπό επιτήρηση όσους βρίσκονταν στο Ναύπλιο και τους απαγόρευσε να εγκαταλείψουν την πόλη, οδηγώντας σε περαιτέρω όξυνση της αντιπαράθεσης.
Οι Συνέπειες της Επανάστασης της Μάνης
Η δολοφονία του Καποδίστρια και οι επιπτώσεις της
Η κλιμάκωση της σύγκρουσης μεταξύ του Καποδίστρια και των Μαυρομιχαλαίων έφτασε στο αποκορύφωμά της με ένα γεγονός που έμελλε να σημαδέψει καθοριστικά την πορεία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1831, ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας δολοφονήθηκε από τον Γεώργιο και τον Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο. Το τραγικό αυτό συμβάν αποτέλεσε την κορύφωση της αποτυχημένης διπλωματίας της εποχής και ανέδειξε τις βαθιές αντιθέσεις που διαπερνούσαν την ελληνική κοινωνία.
Οι επιπτώσεις της δολοφονίας υπήρξαν καταλυτικές τόσο για τη Μάνη όσο και για ολόκληρη τη χώρα. Σε πολιτικό επίπεδο, ο θάνατος του Καποδίστρια βύθισε τη χώρα σε μια περίοδο έντονης αστάθειας και εμφύλιων συγκρούσεων. Η προσωρινή κυβέρνηση υπό τον Αυγουστίνο Καποδίστρια αποδείχθηκε αδύναμη να ελέγξει την κατάσταση, ενώ οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των διαφόρων πολιτικών παρατάξεων εντάθηκαν, οδηγώντας σε μια αλυσίδα αιματηρών συγκρούσεων.
Για τη Μάνη ειδικότερα, οι συνέπειες υπήρξαν διττές. Αφενός, η βίαιη αντιπαράθεση με την κεντρική εξουσία οδήγησε στην περαιτέρω περιθωριοποίηση της περιοχής και στη συστηματική προσπάθεια των επόμενων κυβερνήσεων να περιορίσουν την αυτονομία της. Αφετέρου, η δολοφονία του Καποδίστρια στιγμάτισε την οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων, η οποία υπέστη διώξεις και στερήθηκε μέρος της πρότερης επιρροής της.
Η Μάνη στην περίοδο της Αντιβασιλείας και της Οθωνικής μοναρχίας
Η άφιξη του Όθωνα και η εγκαθίδρυση της Αντιβασιλείας το 1833 σηματοδότησε μια νέα φάση στις σχέσεις της Μάνης με την κεντρική εξουσία. Η βαυαρική διοίκηση ακολούθησε μια πολιτική συγκεντρωτισμού, συνεχίζοντας σε μεγάλο βαθμό την κατεύθυνση που είχε χαράξει ο Καποδίστριας. Ωστόσο, η έλλειψη κατανόησης των τοπικών ιδιαιτεροτήτων και οι αυταρχικές πρακτικές προκάλεσαν νέες εντάσεις και αντιδράσεις.
Η διοικητική αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους, με την κατάργηση των παραδοσιακών αυτοδιοικητικών θεσμών και την εισαγωγή ενός συγκεντρωτικού συστήματος βασισμένου στο ευρωπαϊκό μοντέλο, προσέκρουσε στις βαθιά ριζωμένες δομές της μανιάτικης κοινωνίας. Παρόλα αυτά, η σταδιακή ενσωμάτωση της Μάνης στον κρατικό μηχανισμό προχώρησε, αν και με βραδύτερους ρυθμούς σε σύγκριση με άλλες περιοχές.
Χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής υπήρξε η σταδιακή μεταβολή της κοινωνικοοικονομικής διάρθρωσης της Μάνης, καθώς παραδοσιακές πρακτικές όπως η πειρατεία και οι επιδρομές περιορίστηκαν, ενώ ενισχύθηκαν νέες μορφές οικονομικής δραστηριότητας. Παράλληλα, η ίδρυση σχολείων και η διάδοση της εκπαίδευσης συνέβαλαν στο σταδιακό μετασχηματισμό της τοπικής κοινωνίας.
Η κληρονομιά της επανάστασης της Μάνης στη νεοελληνική πολιτική ιστορία
Η επανάσταση της Μάνης, τόσο ως συστατικό στοιχείο του απελευθερωτικού αγώνα του 1821 όσο και ως κίνημα αντίστασης κατά του Καποδίστρια, αποτελεί ένα φαινόμενο που ενσωματώνει θεμελιώδεις αντιφάσεις του νεοελληνικού κράτους. Η ιστορική αποτίμηση αυτών των γεγονότων αναδεικνύει τις διαχρονικές εντάσεις μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας, του εκσυγχρονισμού και της παράδοσης, της συγκεντρωτικής διακυβέρνησης και των τοπικών αυτονομιών.
Σε πολιτικό επίπεδο, η σύγκρουση των Μανιατών με τον Καποδίστρια αποτέλεσε το πρώτο επεισόδιο μιας μακράς σειράς αντιπαραθέσεων μεταξύ κεντρικής εξουσίας και τοπικών ελίτ που σημάδεψαν την πορεία του ελληνικού έθνους-κράτους κατά τον 19ο αιώνα. Η αδυναμία εξεύρεσης ενός λειτουργικού μοντέλου συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης των διαφορετικών επιπέδων εξουσίας οδήγησε σε επαναλαμβανόμενες κρίσεις που αποτυπώνουν τα δομικά προβλήματα της πολιτικής συγκρότησης.
Ταυτόχρονα, η αδούλωτη Μάνη κατέστη σύμβολο αντίστασης και αυτοδιάθεσης στη συλλογική συνείδηση, τροφοδοτώντας το εθνικό αφήγημα με στοιχεία ηρωισμού και αυτοθυσίας. Η ιδιότυπη κοινωνική οργάνωση της περιοχής, με τις ισχυρές οικογενειακές δομές και τους κώδικες τιμής, αποτέλεσε αντικείμενο λογοτεχνικής και ιστορικής μυθοποίησης, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας.
Σε ένα βαθύτερο επίπεδο ανάλυσης, τα γεγονότα της Μάνης αντανακλούν τις αντιφάσεις των μετασχηματισμών που επιχειρήθηκαν κατά τα πρώτα χρόνια του ελληνικού κράτους. Η μετάβαση από το οθωμανικό σύστημα διακυβέρνησης σε ένα κράτος δυτικού τύπου προσέκρουσε στις εδραιωμένες κοινωνικές δομές και πρακτικές, δημιουργώντας εντάσεις και αντιστάσεις που εκδηλώθηκαν συχνά με βίαιο τρόπο.
Η μνήμη της επανάστασης και η πολιτική κληρονομιά των Μανιατών έχουν επιβιώσει ως στοιχεία της εθνικής ταυτότητας, ενώ η ίδια η περιοχή διατήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της, παρά τις έντονες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών. Η προφορική παράδοση, τα ήθη και έθιμα, καθώς και οι ιδιαίτερες πολιτισμικές εκφράσεις της Μάνης συνεχίζουν να αποτελούν αντικείμενο μελέτης και πηγή έμπνευσης για τη σύγχρονη ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα.
Βιβλιογραφία
- Βερέμης, Θ. (2018). 1821: Η δημιουργία ενός έθνους-κράτους. Αθήνα.
- Γεωργούδη, Ε., & Τρουπή, Π. (1995). Η Κοίτα της Μέσα Μάνης. Αθήνα.
- Δετσίκας, Κ. (χ.χ.). Καραϊσκάκης ο Στρατάρχης. Σελίδα 22.
- Leigh Fermor, P. (2021). Μάνη. Αθήνα.
- Μάλαμα, Μ. (2023). Οι Μανιάτες οπλαρχηγοί και η συμβολή τους στην Ελληνική Επανάσταση: Παναγιώτης και Διονύσιος Τρουπάκης, Ηλίας Χρυσοσπάθης, Κυριάκος Καμαρινός.
- Μπρεγιάννη, Κ. (2015). Ο πόλεμος στη Μάνη. Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, μέσα από αφηγήσεις πρωταγωνιστών και ανέκδοτες πηγές, 2 τόμοι, Αρεόπολη, εκδόσεις Αδούλωτη Μάνη, 2014. Μνήμων.