Ο Κτησίας ο Κνίδιος, ιατρός και ιστορικός του 5ου αιώνα π.Χ., αποτελεί μια αμφιλεγόμενη μορφή της αρχαιότητας, κυρίως λόγω της φύσης των έργων του, τα οποία έχουν διασωθεί αποσπασματικά. Γεννημένος στην Κνίδο, πόλη φημισμένη για την ιατρική της σχολή, ο Κτησίας ανήκε στην οικογένεια των Ασκληπιαδών, που ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν από τον θεό της ιατρικής, Ασκληπιό. Η ζωή του σημαδεύτηκε από την παραμονή του στην περσική αυλή, όπου υπηρέτησε ως ιατρός του βασιλιά Αρταξέρξη Β΄ για δεκαεπτά χρόνια. Αυτή η εμπειρία του έδωσε πρόσβαση σε πληροφορίες και αφηγήσεις, τις οποίες κατέγραψε στα έργα του “Περσικά” και “Ινδικά”.
Τα “Περσικά”, ένα εκτενές έργο σε 23 βιβλία, αποτελούσε μια εναλλακτική ιστορική αφήγηση σε σχέση με αυτήν του Ηροδότου, καλύπτοντας την ιστορία της Ασσυρίας, της Μηδίας και της Περσίας μέχρι την εποχή του Κτησία. Το έργο περιλάμβανε μυθολογικά στοιχεία, παραδόσεις και ανεκδοτολογικές διηγήσεις, καθιστώντας το ελκυστικό ανάγνωσμα, αλλά και αμφισβητούμενο ως προς την ιστορική του ακρίβεια. Τα “Ινδικά” ήταν μια συλλογή περιγραφών της Ινδίας, βασισμένες σε διηγήσεις ταξιδιωτών και εμπόρων, περιλαμβάνοντας εξωτικά ζώα, φυτά και λαούς, συχνά με φανταστικά και υπερβολικά χαρακτηριστικά.
Αν και ο Κτησίας κατηγορήθηκε από αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Πλούταρχος, για ανακρίβειες και μυθοπλασία, τα έργα του προσέφεραν μια διαφορετική οπτική της Ανατολής, επηρεάζοντας μεταγενέστερους συγγραφείς. Η αξία των έργων του παραμένει αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των ιστορικών, με ορισμένους να τον θεωρούν σημαντική πηγή για την περσική ιστορία και άλλους να αμφισβητούν την αξιοπιστία του (Nichols, 2008). Η μελέτη των αποσπασμάτων του, ωστόσο, παραμένει σημαντική για την κατανόηση της πρόσληψης της Ανατολής από τους Έλληνες.
Βίος και Σταδιοδρομία
Ο Κτησίας, γόνος της φημισμένης ιατρικής οικογένειας των Ασκληπιαδών της Κνίδου, ακολούθησε την οικογενειακή παράδοση σπουδάζοντας ιατρική. Η Κνίδος, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., αποτελούσε σημαντικό κέντρο ιατρικής γνώσης, ανταγωνιζόμενη την ιατρική σχολή της Κω, όπου δίδασκε ο Ιπποκράτης. Οι δύο σχολές, αν και είχαν κοινή καταγωγή, ανέπτυξαν διαφορετικές προσεγγίσεις στην ιατρική πρακτική. Η ακριβής φύση της εκπαίδευσης του Κτησία παραμένει άγνωστη, αλλά εικάζεται ότι έλαβε την τυπική εκπαίδευση των Ασκληπιαδών, η οποία περιλάμβανε πρακτική άσκηση και γνώση των ιατρικών κειμένων της εποχής.
Η ζωή του Κτησία άλλαξε ριζικά όταν βρέθηκε στην υπηρεσία του Πέρση βασιλιά Αρταξέρξη Β΄, πιθανότατα ως αιχμάλωτος πολέμου. Δεν είναι σαφές πότε ακριβώς συνέβη αυτό, αλλά οι περισσότερες πηγές τοποθετούν το γεγονός γύρω στο 415-414 π.Χ., κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Αρταξέρξη εναντίον των επαναστατημένων Καδουσίων. Η ιατρική του ιδιότητα φαίνεται πως έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιβίωσή του και στην ένταξή του στην περσική αυλή. Αναφέρεται ότι θεράπευσε τον βασιλιά από ένα σοβαρό τραύμα, κερδίζοντας την εύνοιά του.
Κατά τη διάρκεια της δεκαεπταετούς παραμονής του στην Περσία, ο Κτησίας υπηρέτησε ως προσωπικός ιατρός του Αρταξέρξη Β΄, αποκτώντας προνομιακή θέση και πρόσβαση σε πληροφορίες. Συνόδευσε τον βασιλιά σε εκστρατείες, έγινε μάρτυρας σημαντικών γεγονότων, όπως η μάχη στα Κούναξα (401 π.Χ.) μεταξύ του Αρταξέρξη και του αδελφού του Κύρου, και είχε επαφές με σημαίνοντα πρόσωπα της περσικής αυλής. Ο J.P. Stronk, αναφέρει πως, “ο Κτησίας αναφέρεται ότι υπηρέτησε 17 χρόνια στην περσική αυλή (DS 2.32.4) και μπορούμε να συμπεράνουμε από τα ίδια τα γραπτά του Κτησία, όπως μας μεταδίδονται, ότι έφυγε από την Περσία” (Stronk, 2004-2005).
Η επιστροφή του Κτησία στην Ελλάδα, γύρω στο 398 π.Χ., συνδέεται με την προσπάθειά του να καταγράψει την ιστορία της Περσίας, βασιζόμενος στις εμπειρίες του και στις πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για τη ζωή του μετά την επιστροφή του στην Κνίδο. Θεωρείται πιθανό ότι συνέχισε να ασκεί την ιατρική, ενώ παράλληλα ασχολήθηκε με τη συγγραφή των έργων του. Η ακριβής χρονολογία του θανάτου του δεν είναι γνωστή, αλλά τοποθετείται στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ.
“Περσικά”: Μια Εναλλακτική Ιστορία
Το σημαντικότερο έργο του Κτησία, τα “Περσικά”, αποτελούσε μια εκτενή ιστορική αφήγηση σε 23 βιβλία, καλύπτοντας την ιστορία της Ασσυρίας, της Μηδίας και της Περσίας, φτάνοντας μέχρι τα γεγονότα που έζησε ο ίδιος στην περσική αυλή. Το έργο αυτό παρουσίαζε μια εναλλακτική εκδοχή της περσικής ιστορίας σε σχέση με την αφήγηση του Ηροδότου, ο οποίος θεωρείται ο “πατέρας της ιστορίας”. Ο Κτησίας, έχοντας ζήσει στην Περσία και έχοντας πρόσβαση σε προφορικές παραδόσεις και πιθανώς σε περσικά αρχεία, προσπάθησε να δώσει μια διαφορετική οπτική, συχνά αμφισβητώντας τις πληροφορίες του Ηροδότου.
Τα πρώτα έξι βιβλία των “Περσικών” επικεντρώνονταν στην ιστορία της Ασσυρίας και της Μηδίας, περιλαμβάνοντας μυθολογικά στοιχεία και θρυλικές αφηγήσεις για βασιλείς όπως ο Νίνος και η Σεμίραμις. Η αφήγηση περιλάμβανε λεπτομέρειες για τα ανάκτορα, τις πόλεις και τα έθιμα των λαών αυτών, συχνά με υπερβολές και φανταστικά στοιχεία. Τα υπόλοιπα βιβλία επικεντρώνονταν στην ιστορία της Περσικής Αυτοκρατορίας, από την άνοδο του Κύρου του Μεγάλου μέχρι την εποχή του Αρταξέρξη Β΄. Ο Κτησίας περιέγραφε τις βασιλικές δυναστείες, τις εκστρατείες, τις συνωμοσίες και τις εσωτερικές διαμάχες, δίνοντας έμφαση σε γεγονότα που αφορούσαν την περσική αυλή.
Αν και τα “Περσικά” διασώζονται μόνο αποσπασματικά, κυρίως μέσω αναφορών μεταγενέστερων συγγραφέων όπως ο Διόδωρος Σικελιώτης και ο Φώτιος, είναι φανερό ότι το έργο είχε μεγάλη απήχηση στην αρχαιότητα. Η αφήγηση του Κτησία, με τον συνδυασμό ιστορικών γεγονότων, μυθολογικών στοιχείων και ανεκδοτολογικών διηγήσεων, προσέφερε ένα ελκυστικό ανάγνωσμα, αν και αμφισβητούμενο ως προς την ιστορική του ακρίβεια. C. Tuplin τονίζει πως ο Κτησίας παραμένει μια όχι και τόσο οικεία φιγούρα (Tuplin, 2004).
“Ινδικά”: Η Εικόνα της Άπω Ανατολής
Εκτός από τα “Περσικά”, ο Κτησίας συνέγραψε και τα “Ινδικά”, ένα έργο που περιέγραφε την Ινδία, βασιζόμενος όχι σε προσωπικές εμπειρίες, αλλά σε διηγήσεις ταξιδιωτών, εμπόρων και Περσών αξιωματούχων που είχαν έρθει σε επαφή με τον ινδικό κόσμο. Το έργο αυτό, αν και διασώζεται μόνο σε αποσπάσματα και περιλήψεις, αποτελεί μια σημαντική πηγή για την πρόσληψη της Ινδίας από τους Έλληνες της κλασικής εποχής, αν και η αξιοπιστία του αμφισβητείται έντονα.
Τα “Ινδικά” παρουσίαζαν μια εξωτική και θαυμαστή εικόνα της Ινδίας, γεμάτη με φανταστικά πλάσματα, ασυνήθιστα ζώα και φυτά, και παράδοξα έθιμα. Ο Κτησίας περιέγραφε, μεταξύ άλλων, τον μαντιχώρα, ένα ανθρωποφάγο τέρας με σώμα λιονταριού, πρόσωπο ανθρώπου και ουρά σκορπιού, τον μονόκερω, ένα άγριο άλογο με ένα κέρατο στο μέτωπο, και τον κυνακέφαλο, έναν λαό με κεφάλι σκύλου. Επίσης, ανέφερε ποταμούς με χρυσάφι, γιγάντια φίδια, και φυτά με θαυματουργές ιδιότητες.
Αυτές οι περιγραφές, αν και εντυπωσιακές, συχνά απείχαν πολύ από την πραγματικότητα. Ο Κτησίας φαίνεται πως συγκέντρωσε πληροφορίες από διάφορες πηγές, χωρίς να τις διασταυρώσει κριτικά, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει μια εικόνα της Ινδίας που συνδύαζε την πραγματικότητα με τον μύθο και τη φαντασία. Η έλλειψη άμεσης επαφής με τον ινδικό κόσμο και η τάση του για υπερβολές συνέβαλαν στη δημιουργία μιας εξωτικής και συχνά ανακριβούς εικόνας.
Παρ’ όλα αυτά, τα “Ινδικά” είχαν σημαντική επίδραση στη μεταγενέστερη ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία. Συγγραφείς όπως ο Μέγας Αλέξανδρος και οι ιστορικοί του, αλλά και μεταγενέστεροι όπως ο Στράβων και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, άντλησαν πληροφορίες από τον Κτησία, αν και συχνά με επιφυλακτικότητα. Ο J. Stronk αναφέρει σχετικά με την αμφισβήτηση του έργου, “δεν γνωρίζουμε αν ο Ξενοφώντας διάβασε ποτέ την ιστορία του Κτησία, τα Περσικά, αν και η αναφορά του Ξενοφώντα στις ιατρικές δραστηριότητες του Κτησία” (Stronk, 2007), αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο. Ακόμη και σήμερα, τα αποσπάσματα των “Ινδικών” παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν τον κόσμο πέρα από τα όρια της δικής τους εμπειρίας, ακόμα κι αν η απεικόνιση αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό διαμεσολαβημένη και διαστρεβλωμένη.
Κριτική και Κληρονομιά
Η αξιολόγηση του έργου του Κτησία, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στη σύγχρονη εποχή, χαρακτηρίζεται από έντονη διχογνωμία. Ήδη από την αρχαιότητα, ο Κτησίας επικρίθηκε για ανακρίβειες, υπερβολές και μυθοπλασία. Ο Πλούταρχος, στο έργο του “Βίος Αρταξέρξη”, κατηγορεί τον Κτησία ότι γεμίζει τα βιβλία του με “τερατολογίες” και “μυθώδεις διηγήσεις”, αμφισβητώντας την αξιοπιστία του ως ιστορικού. Παρόμοιες κριτικές διατυπώθηκαν και από άλλους αρχαίους συγγραφείς, οι οποίοι τον κατηγόρησαν για μεροληψία υπέρ των Περσών και για διαστρέβλωση των γεγονότων.
Η βασική κριτική που ασκείται στον Κτησία αφορά την τάση του να ενσωματώνει στα έργα του φανταστικά στοιχεία, υπερβολές και ανεκδοτολογικές διηγήσεις, θολώνοντας τα όρια μεταξύ ιστορίας και μυθοπλασίας. Ειδικά στα “Ινδικά”, οι περιγραφές εξωτικών πλασμάτων και λαών θεωρούνται σε μεγάλο βαθμό προϊόν φαντασίας, επηρεασμένες από λαϊκές παραδόσεις και μύθους. Όπως σημειώνει η L. Prandi, η έρευνα για τον Κτησία είναι ένα σύνθετο ζήτημα που απαιτεί προσεκτική εξέταση των πηγών και των συμφραζομένων (Prandi, 1996). Στα “Περσικά”, αν και η αφήγηση περιλαμβάνει ιστορικά γεγονότα, συχνά παρουσιάζονται μεροληπτικά, υπερτονίζοντας τον ρόλο του Κτησία και της περσικής αυλής.
Ωστόσο, παρά τις κριτικές, το έργο του Κτησία δεν μπορεί να απορριφθεί εντελώς. Αποτελεί μια σημαντική πηγή για την περσική ιστορία και τον πολιτισμό, προσφέροντας μια εναλλακτική οπτική σε σχέση με τον Ηρόδοτο. Ο Κτησίας, έχοντας ζήσει στην περσική αυλή, είχε πρόσβαση σε πληροφορίες και αφηγήσεις που δεν ήταν διαθέσιμες σε άλλους Έλληνες συγγραφείς. Ακόμα και οι φανταστικές περιγραφές των “Ινδικών” φανερώνουν τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν τον κόσμο πέρα από τα όρια της δικής τους εμπειρίας.
Η κληρονομιά του Κτησία είναι αμφιλεγόμενη. Από τη μια πλευρά, θεωρείται ένας αναξιόπιστος ιστορικός, του οποίου τα έργα πρέπει να αντιμετωπίζονται με μεγάλη προσοχή. Από την άλλη πλευρά, αναγνωρίζεται ως μια σημαντική πηγή για την περσική ιστορία και για την πρόσληψη της Ανατολής από τους Έλληνες. Η μελέτη των αποσπασμάτων του, σε συνδυασμό με άλλες πηγές, μπορεί να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία και τον πολιτισμό της αρχαίας Περσίας και της Ινδίας.
Ο Κτησίας ο Κνίδιος παραμένει μια αινιγματική φιγούρα στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η ζωή του, συνυφασμένη με την περσική αυλή, του έδωσε τη δυνατότητα να καταγράψει μια διαφορετική οπτική της Ανατολής, αλλά η τάση του για μυθοπλασία και υπερβολές αμαύρωσε την αξιοπιστία του ως ιστορικού. Τα έργα του, “Περσικά” και “Ινδικά”, αποτέλεσαν αντικείμενο έντονης κριτικής ήδη από την αρχαιότητα, με τον Πλούταρχο να τον κατηγορεί ευθέως για ανακρίβειες και “τερατολογίες”.
Ωστόσο, η απόρριψη του Κτησία ως απλού παραμυθά θα ήταν άδικη. Παρά τις αδυναμίες του, προσφέρει μια εναλλακτική αφήγηση για την περσική ιστορία, συμπληρώνοντας, αν και συχνά αμφισβητώντας, τον Ηρόδοτο. Η μακροχρόνια παραμονή του στην Περσία του επέτρεψε να συλλέξει πληροφορίες από πρώτο χέρι, καταγράφοντας προφορικές παραδόσεις και πιθανώς έχοντας πρόσβαση σε άγνωστα στους άλλους Έλληνες αρχεία. Ακόμα και οι φανταστικές περιγραφές των “Ινδικών”, αν και ανακριβείς, αποκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες της κλασικής εποχής αντιλαμβάνονταν τον μακρινό και άγνωστο κόσμο της Ανατολής.
Η κληρονομιά του Κτησία είναι, επομένως, σύνθετη. Δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστος ιστορικός με τη σύγχρονη έννοια του όρου, αλλά τα έργα του διατηρούν την αξία τους ως πηγές για την περσική ιστορία, την πρόσληψη της Ανατολής από τους Έλληνες και την εξέλιξη της ιστοριογραφίας. Η κριτική ανάγνωση των αποσπασμάτων του, σε συνδυασμό με άλλες πηγές, παραμένει απαραίτητη για την κατανόηση της αρχαίας Ανατολής και της σχέσης της με τον ελληνικό κόσμο.
Βιβλιογραφία
- Andrew. Nichols, The Complete Fragments of Ctesias of Cnidus: Translation and Commentary with an Introduction. PhD diss., University of Florida, 2008.
- Luisa. Prandi, Fortuna e realtà dell’opera di Clitarco. Milano: Cisalpino, 1996.
- Jan P.. Stronk, Ctesias of Cnidus. From Physician to Author,” in: Talanta, 36-37 (2004-2005): 101-122.
- Jan P.. Stronk, “Ctesias of Cnidus, a Reappraisal.” Mnemosyne 60, no. 1 (2007): 25-58.
- Christopher. Tuplin, “Doctoring the Persians: Ctesias of Cnidus, Physician and Historian.” Klio 86, no. 2 (2004): 305-347.