Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός (1285 – μετά το 1355) υπήρξε αυτοκράτορας της Τραπεζούντας για μία ημέρα στις 30 Ιουνίου 1341 και, έπειτα, για πέντε έτη, από τις 3 Μαΐου 1344 έως τις 13 Δεκεμβρίου 1349. Ήταν ο νεότερος γιος του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Μεγάλου Κομνηνού και της Ευδοκίας Παλαιολογίνας. Η περίοδος της βασιλείας του χαρακτηρίστηκε από εσωτερικές έριδες, εξωτερικές απειλές και φυσικές καταστροφές, γεγονότα που οδήγησαν στην τελική εκθρόνισή του. Η άνοδός του στον θρόνο πραγματοποιήθηκε σε μια περίοδο πολιτικής αστάθειας, διαδεχόμενος τον Ιωάννη Γ’ Μέγα Κομνηνό, τον γιο του.
Η παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη, πιθανότατα μέχρι το 1341, τον έφερε σε επαφή με τα πολιτικά δρώμενα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η επιστροφή του στην Τραπεζούντα, κατόπιν προτροπής του Ρωμαίου αυτοκράτορα και εισήγησης του Νικήτα και του Γρηγορίου Σχολάριου, σηματοδότησε την έναρξη μιας ταραχώδους περιόδου. Στην προσπάθειά του να αναλάβει την εξουσία, ήρθε αντιμέτωπος με την αντίσταση της αριστοκρατίας και τις εσωτερικές διαμάχες. Αρχικά, η σύντομη φυλάκισή του στο Οίναιο και τη Λιμνιά φανερώνει την αβεβαιότητα της θέσης του. Παρ’ όλα αυτά, ο Μιχαήλ κατόρθωσε, τελικά, να επικρατήσει και να αναρριχηθεί στον θρόνο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ερεύνησε διεξοδικά θέματα, όπως τη σημασία του ονόματος-τίτλου «Μέγας Κομνηνός» (Καρπόζηλος).
Η βασιλεία του, ωστόσο, σημαδεύτηκε από τις επιθέσεις των Τουρκομάνων, την επεκτατική πολιτική των Γενουατών και έναν θανατηφόρο λοιμό. Η οικονομική και πολιτική αστάθεια που προκλήθηκε από αυτά τα γεγονότα, σε συνδυασμό με τις εσωτερικές ίντριγκες, οδήγησαν στην πτώση του. Η ιστορία του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα των προκλήσεων που αντιμετώπιζε η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας κατά τον 14ο αιώνα.
Η Πρώιμη Ζωή και η Άνοδος στον Θρόνο
Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός, γεννημένος το 1285, ήταν ο νεότερος γιος του Ιωάννη Β΄ Μεγάλου Κομνηνού, αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, και της Ευδοκίας Παλαιολογίνας, κόρης του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Η παιδική του ηλικία και η νεότητά του παραμένουν σχετικά άγνωστες, καθώς οι ιστορικές πηγές δεν παρέχουν πολλές λεπτομέρειες για τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Το 1297, σε ηλικία περίπου δώδεκα ετών, συνόδευσε τη μητέρα του, Ευδοκία, στην Κωνσταντινούπολη, όπου και πιθανότατα παρέμεινε για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, έως το 1341. Η μακρά παραμονή του στην καρδιά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, δίπλα στην αυτοκρατορική οικογένεια, του έδωσε τη δυνατότητα να εξοικειωθεί με την πολιτική, τη διπλωματία και τις ίντριγκες της βυζαντινής αυλής. Αυτή η εμπειρία θα αποδεικνυόταν καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία του.
Η επιστροφή του Μιχαήλ στην Τραπεζούντα το 1341 δεν ήταν τυχαία. Προκλήθηκε από τις πολιτικές αναταραχές που μάστιζαν την αυτοκρατορία μετά τον θάνατο του Βασιλείου και την αμφιλεγόμενη διακυβέρνηση της Ειρήνης Παλαιολογίνας. Η αριστοκρατική οικογένεια των Σχολαρίων, και συγκεκριμένα ο Νικήτας και ο Γρηγόριος, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην πρόσκληση του Μιχαήλ, βλέποντας στο πρόσωπό του έναν πιθανό ηγεμόνα που θα μπορούσε να σταθεροποιήσει την κατάσταση. Επίσης, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας φέρεται να ενθάρρυνε την ανάληψη της εξουσίας από τον Μιχαήλ. Φαίνεται πως ο τίτλος “Μέγας Κομνηνός” είχε ιδιαίτερη βαρύτητα για τους συγχρόνους του, προσδίδοντας νομιμότητα και κύρος (Στόγιας). Στόχος ήταν ο γάμος του Μιχαήλ με την Ειρήνη, χήρα του ανιψιού του Βασιλείου, προκειμένου να νομιμοποιηθεί η διαδοχή.
Ωστόσο, τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Όταν ο Μιχαήλ έφτασε στην Τραπεζούντα στις 30 Ιουνίου 1341, συνοδευόμενος από τους Σχολάριους, η Ειρήνη είχε ήδη εκθρονιστεί από την Άννα Αναχουτλού Κομνηνή, κόρη του Αλεξίου Β΄. Παρά την αρχική υποστήριξη που έλαβε ο Μιχαήλ από μερίδα του πληθυσμού και ορισμένους ευγενείς, οι οποίοι τον αναγνώρισαν ως τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου, η κατάσταση γρήγορα ανατράπηκε. Μηχανορραφίες και συνωμοσίες, στις οποίες ενεπλάκησαν οι Τραπεζούντιοι αριστοκράτες και η Άννα, οδήγησαν στη σύλληψη και φυλάκιση του Μιχαήλ, πρώτα στο Οίναιο και στη συνέχεια στη Λιμνιά, δυτικά της Τραπεζούντας. Η πρώτη του προσπάθεια να ανέλθει στον θρόνο κατέληξε σε αποτυχία, αποδεικνύοντας την πολυπλοκότητα της πολιτικής κατάστασης στην Τραπεζούντα.
Εσωτερικές Διαμάχες και η Σταθεροποίηση της Εξουσίας του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού
Η φυλάκιση του Μιχαήλ Μέγα Κομνηνού δεν σήμανε το τέλος των πολιτικών του φιλοδοξιών. Ενώ ο γιος του, Ιωάννης Γ’, ανήλθε στον θρόνο το 1342, η αδιαφορία του προς τον φυλακισμένο πατέρα του προκάλεσε την οργή των υποστηρικτών του Μιχαήλ, με προεξάρχοντα τον Νικήτα Σχολάριο, μέλος της ισχυρής αριστοκρατικής οικογένειας των Σχολαρίων. Ο Νικήτας, ο οποίος είχε διαδραματίσει καίριο ρόλο στην επιστροφή του Μιχαήλ στην Τραπεζούντα, οργάνωσε την απελευθέρωσή του και την εκ νέου ανακήρυξή του σε αυτοκράτορα τον Μάιο του 1344. Ο Ιωάννης Γ’ εξορίστηκε στην Κωνσταντινούπολη, σηματοδοτώντας την οριστική επικράτηση του Μιχαήλ.
Η άνοδος του Μιχαήλ στον θρόνο συνοδεύτηκε από την ανάδειξη των υποστηρικτών του σε υψηλά αξιώματα. Ο Νικήτας Σχολάριος, αναγνωρίζοντας την καθοριστική συμβολή του, ονομάστηκε μέγας δουξ, αποκτώντας σημαντικές εξουσίες. Παράλληλα, ο Λέων Καβαζίτης, επίσης υποστηρικτής του Μιχαήλ, έλαβε τον τίτλο του μεγάλου δομέστικου. Ωστόσο, αυτή η αρχική εύνοια προς τους Σχολάριους και τους συμμάχους τους δεν διήρκεσε πολύ. Ο Μιχαήλ, αισθανόμενος ότι η εξουσία του απειλείται από την αυξανόμενη επιρροή του Νικήτα και αντιμετωπίζοντας αντιδράσεις από άλλους αριστοκράτες, προχώρησε στη σύλληψη και καθαίρεση των ευνοουμένων του. Η αλλαγή αυτή στην πολιτική του Μιχαήλ καταδεικνύει την προσπάθειά του να ισορροπήσει ανάμεσα στις διάφορες αριστοκρατικές φατρίες και να διατηρήσει τον έλεγχο της εξουσίας. Η διαχείριση των εσωτερικών ισορροπιών και η αντιμετώπιση των αριστοκρατικών ανταγωνισμών αποδείχθηκαν μείζονα ζητήματα για τον Μιχαήλ. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία παρακολουθούσε στενά τις εξελίξεις στην Τραπεζούντα, καθώς η αυτοκρατορία των Μεγάλων Κομνηνών αποτελούσε σημαντικό παράγοντα στην περιοχή (Λαμψίδης).
Οι εσωτερικές διαμάχες και οι συνεχείς αλλαγές συμμαχιών χαρακτήρισαν την περίοδο της διακυβέρνησης του Μιχαήλ. Η προσπάθειά του να σταθεροποιήσει την εξουσία του και να αντιμετωπίσει τις αντιδράσεις των αριστοκρατικών οικογενειών αποδείχθηκε δύσκολο εγχείρημα. Η αριστοκρατία της Τραπεζούντας, με τις ισχυρές οικογένειες και τις εδραιωμένες θέσεις τους, αποτελούσε έναν διαρκή παράγοντα αστάθειας, ικανό να επηρεάσει τις πολιτικές εξελίξεις και να ανατρέψει τις ισορροπίες. Η περίοδος αυτή φανερώνει την εγγενή δυσκολία διακυβέρνησης σε ένα κράτος με έντονες εσωτερικές αντιθέσεις και ισχυρές αριστοκρατικές οικογένειες, οι οποίες διεκδικούσαν μερίδιο στην εξουσία. O Μιχαήλ αναγκάστηκε διαρκώς να προσαρμόζει την πολιτική του, αλλάζοντας συμμαχίες και προσπαθώντας να κατευνάσει τις αντιδράσεις, προκειμένου να διατηρήσει τον θρόνο του.
Εξωτερικές Απειλές: Τουρκομάνοι και Γενουάτες
Η βασιλεία του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού δεν σημαδεύτηκε μόνο από εσωτερικές διαμάχες, αλλά και από σημαντικές εξωτερικές απειλές. Οι Τουρκομάνοι, εκμεταλλευόμενοι την πολιτική αστάθεια στην Τραπεζούντα, εξαπέλυσαν επιθέσεις και κατέλαβαν σημαντικές περιοχές, όπως τον Άγιο Ανδρέα και το Οίναιο, το 1346. Η προέλαση των Τουρκομάνων αποτελούσε μόνιμη απειλή για την αυτοκρατορία, καθώς έθετε σε κίνδυνο τον έλεγχο εδαφών και εμπορικών οδών. Η απώλεια αυτών των περιοχών είχε αρνητικές συνέπειες για την οικονομία και την ασφάλεια της Τραπεζούντας.
Επιπλέον, η Τραπεζούντα αντιμετώπισε και την αυξανόμενη επιρροή και τις επεκτατικές βλέψεις των Γενουατών. Οι Γενουάτες, έχοντας εδραιώσει την παρουσία τους στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου, επιδίωκαν να ελέγξουν το εμπόριο και να αποκτήσουν προνόμια σε βάρος των Τραπεζουντίων. Οι βιαιότητες των Γενουατών εναντίον του πληθυσμού της Χερσώνας προκάλεσαν την οργή των κατοίκων της Τραπεζούντας, οι οποίοι επιτέθηκαν στη γενουατική συνοικία της πόλης. Ο Μιχαήλ, φοβούμενος αντίποινα, αναγκάστηκε να παραχωρήσει εκ νέου προνόμια στους Γενουάτες, γεγονός που αποδυνάμωσε περαιτέρω την οικονομία. Αξίζει να αναφερθεί, πως πιθανόν υπήρξε και κάποια σύγκρουση μεταξύ του Μιχαήλ και του Μεγάλου Στρατοπεδάρχη (Λαμπάκης). Το 1348, οι Γενουάτες κατέλαβαν την Κερασούντα και κατέστρεψαν τον τραπεζούντιο στόλο, επιδεινώνοντας την κατάσταση.
Οι εξωτερικές αυτές απειλές, σε συνδυασμό με τον καταστροφικό λοιμό που έπληξε την Τραπεζούντα το 1348, αποδυνάμωσαν σημαντικά την αυτοκρατορία και συνέβαλαν στην τελική πτώση του Μιχαήλ. Η αδυναμία του να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις εξωτερικές προκλήσεις και να διασφαλίσει την ασφάλεια και την ευημερία της αυτοκρατορίας οδήγησε στην αμφισβήτηση της εξουσίας του και στην εκθρόνισή του.
Η Πτώση και η Ύστερη Ζωή του
Η συσσώρευση προβλημάτων, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό μέτωπο, οδήγησε τελικά στην πτώση του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού. Η αδυναμία του να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις τουρκομανικές επιδρομές και την επεκτατική πολιτική των Γενουατών, σε συνδυασμό με τον λοιμό που αποδεκάτισε τον πληθυσμό, δημιούργησαν ένα εκρηκτικό κλίμα δυσαρέσκειας. Η αυξανόμενη δύναμη του Νικήτα Σχολάριου, ο οποίος είχε αποφυλακιστεί και είχε ανακτήσει την επιρροή του, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην ανατροπή του Μιχαήλ.
Τον Δεκέμβριο του 1349, ο Νικήτας Σχολάριος και οι οπαδοί του, εκμεταλλευόμενοι τη γενική δυσαρέσκεια, καθαίρεσαν τον Μιχαήλ. Στη θέση του τοποθετήθηκε ο Αλέξιος Γ’, γιος του Βασιλείου, σηματοδοτώντας το τέλος της ταραχώδους βασιλείας του Μιχαήλ. Ο έκπτωτος αυτοκράτορας αναγκάστηκε να ακολουθήσει τον μοναχικό βίο, κλεισμένος στη μονή του Αγίου Σάββα. Η αναγκαστική στροφή στον μοναχισμό ήταν μια συνήθης πρακτική για τους εκθρονισμένους ηγεμόνες, καθώς εξασφάλιζε την απομάκρυνσή τους από την πολιτική σκηνή και την αποτροπή μελλοντικών διεκδικήσεων του θρόνου. Η ιστορική έρευνα φανερώνει ότι ο Μιχαήλ δεν ήταν ο μόνος ηγεμόνας που ακολούθησε αυτήν την πορεία.
Το 1351, ο Μιχαήλ εστάλη στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί, ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ’ Καντακουζηνός, ο οποίος είχε δικούς του λόγους να επιθυμεί την αποσταθεροποίηση της Τραπεζούντας, τον προέτρεψε να επιστρέψει και να διεκδικήσει εκ νέου τον θρόνο με τη δική του υποστήριξη. Η απόπειρα αυτή, που πραγματοποιήθηκε το 1355, απέτυχε. Δεν είναι σαφές εάν η αποτυχία οφειλόταν σε έλλειψη υποστήριξης στην Τραπεζούντα ή σε άλλους παράγοντες. Δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες, εικάζεται βασιζόμενοι σε επιγραφές της εποχής, πως ίσως να υπήρξε κάποιος Πορφυρογέννητος γόνος Μιχαήλ (Cumont). Μετά την αποτυχία του, ο Μιχαήλ επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και πέθανε λίγα χρόνια αργότερα. Η ακριβής ημερομηνία του θανάτου του παραμένει άγνωστη, αλλά τοποθετείται μετά το 1355. Η ζωή του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού, γεμάτη ανατροπές, πολιτικές ίντριγκες και εξωτερικές απειλές, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της ταραγμένης περιόδου που διένυε η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας τον 14ο αιώνα.
Η Κληρονομιά του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού
Η πορεία του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού στον θρόνο της Τραπεζούντας, αν και σύντομη και γεμάτη προκλήσεις, αντικατοπτρίζει τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία κατά τον 14ο αιώνα. Η περίοδος της βασιλείας του χαρακτηρίστηκε από εσωτερικές έριδες, εξωτερικές απειλές και φυσικές καταστροφές, στοιχεία που συνέθεταν μια εξαιρετικά ασταθή πολιτική και κοινωνική κατάσταση. Η αδυναμία του να εδραιώσει την εξουσία του και να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις προκλήσεις οδήγησε στην εκθρόνισή του, όμως η ιστορία του προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την εποχή.
Η προσπάθειά του να ισορροπήσει ανάμεσα στις ισχυρές αριστοκρατικές οικογένειες, οι οποίες διεκδικούσαν μερίδιο στην εξουσία, αποδείχθηκε ανεπιτυχής. Οι συνεχείς αλλαγές συμμαχιών και η αδυναμία του να δημιουργήσει ένα σταθερό πολιτικό περιβάλλον συνέβαλαν στην πτώση του. Παράλληλα, οι εξωτερικές απειλές, κυρίως από τους Τουρκομάνους και τους Γενουάτες, επιβάρυναν περαιτέρω την κατάσταση, αποδυναμώνοντας την οικονομία και την άμυνα της αυτοκρατορίας. Η περίπτωση του Μιχαήλ αναδεικνύει τη σημασία της εσωτερικής σταθερότητας και της ικανότητας αντιμετώπισης εξωτερικών κινδύνων για την επιβίωση ενός κράτους. Η ιστορία του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού αποτελεί, επομένως, ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της Τραπεζούντας, προσφέροντας μια ματιά στις προκλήσεις και τις αντιξοότητες μιας μεταβατικής εποχής.
Βιβλιογραφία
- Απόστολος Καρπόζηλος. “Έπαινος Οδυσσέα Λαμψίδη.” Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (2009): 2682.
- Franz Cumont. “Note sur une inscription d’Iconium.” Byzantinische Zeitschrift 4, no. 1 (1895): 99.
- Οδυσσέας Λαμψίδης. “Πώς το Βυζαντινό κράτος είδε το κράτος των μεγάλων Κομνηνών: (1204-1453).” Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (1990): 2610.
- Στυλιανός Λαμπάκης. “Μακεδονικὴ δυναστεία καὶ Μεγαλοκομνηνοί. Σχόλια σχετικὰ μὲ τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα στὰ «Θαύματα τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου» τοῦ Ἰωάννη-Ἰωσὴφ Λαζαρόπουλου.” Byzantina Symmeikta (1989): 3541.
- Γεώργιος Στόγιας. “Βιβλιοκρισία: Simon BENDALL, Εισαγωγή στη νομισματική της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Μετάφραση–επιμέλεια Ελένη Μ. ΛΙΑΝΤΑ, Εκδόσεις Κυριακίδη.” Byzantina Symmeikta (2019): 21910.