Ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας, γνωστός και ως Μιχαήλ Β΄ Άγγελος, υπήρξε ο ηγεμόνας του Δεσποτάτου της Ηπείρου από το 1230 έως τον θάνατό του το 1268. Η περίοδος της ηγεμονίας του χαρακτηρίζεται από έντονες συγκρούσεις και μεταβαλλόμενες συμμαχίες, καθώς ο Μιχαήλ Β΄ προσπάθησε να διατηρήσει την ανεξαρτησία του κράτους του ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις της εποχής: την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, τη Βουλγαρία και τις λατινικές δυνάμεις της Δύσης. Η ίδρυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου συνδέθηκε άμεσα με τον Μιχαήλ Α΄, ενώ η εδραίωσή του με τον Μιχαήλ Β΄ (Λάππας). Ως νόθος γιος του Μιχαήλ Α΄ Κομνηνού Δούκα, ιδρυτή του Δεσποτάτου, ο Μιχαήλ Β΄ κληρονόμησε μια σύνθετη πολιτική κατάσταση, σημαδεμένη από την κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά την Δ΄ Σταυροφορία και την ανάδυση νέων κρατικών οντοτήτων στον ελλαδικό χώρο. Ο Μιχαήλ Β΄ αναδείχθηκε σε ικανό ηγέτη, επεκτείνοντας τα εδάφη του κράτους του, αντιμετωπίζοντας επιτυχώς εξωτερικές απειλές και ενισχύοντας τη θέση του Δεσποτάτου ως σημαντικού παράγοντα στην ευρύτερη περιοχή. Παράλληλα, η προσωπική του ζωή και οι οικογενειακές του σχέσεις επηρέασαν καθοριστικά τις πολιτικές εξελίξεις, όπως φαίνεται από τον γάμο του με την Θεοδώρα Πετραλίφαινα και τις μετέπειτα ενέργειές της. Η θρησκευτική πολιτική, η τέχνη και η αρχιτεκτονική άνθισαν την περίοδο της ηγεμονίας του.
Η Άνοδος του Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα στην Εξουσία
Ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας ανήλθε στην εξουσία του Δεσποτάτου της Ηπείρου μετά από μια περίοδο αβεβαιότητας και εσωτερικών συγκρούσεων. Μετά τη δολοφονία του πατέρα του, Μιχαήλ Α’, το 1215, ο θείος του, Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας, ανέλαβε την ηγεσία. Ο Θεόδωρος, φιλόδοξος και ικανός στρατηγός, επέκτεινε σημαντικά τα εδάφη του Δεσποτάτου, καταλαμβάνοντας τη Θεσσαλονίκη και ανακηρυσσόμενος “αυτοκράτορας” το 1225. Ωστόσο, η φιλοδοξία του τον οδήγησε σε σύγκρουση με τον Βούλγαρο τσάρο Ιβάν Ασέν Β’, με αποτέλεσμα την ήττα και τη σύλληψή του στη μάχη της Κλοκοτνίτσας το 1230. Αυτό το γεγονός άνοιξε τον δρόμο για την επιστροφή του Μιχαήλ Β’ από την εξορία στην Πελοπόννησο, όπου είχε σταλεί από τον Θεόδωρο μαζί με τη μητέρα του.
Η επιστροφή του Μιχαήλ Β’ στην Ήπειρο σηματοδότησε μια νέα φάση για το Δεσποτάτο. Εκμεταλλευόμενος το κενό εξουσίας και την υποστήριξη του τοπικού πληθυσμού, ανέλαβε τη διακυβέρνηση, αρχικά αναγνωρίζοντας την επικυριαρχία του θείου του, Μανουήλ Κομνηνού Δούκα, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον Θεόδωρο στη Θεσσαλονίκη. Σύντομα, όμως, ο Μιχαήλ Β’ άρχισε να ενεργεί ανεξάρτητα, ενισχύοντας τη θέση του και αποκτώντας τον τίτλο του “Δεσπότη”. Η σύζυγός του, Αγία Θεοδώρα (Παπαδοπούλου), διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εδραίωση της εξουσίας του, υποστηρίζοντας ενεργά τις πολιτικές του επιλογές. Ο Μιχαήλ Β΄, επιδιώκοντας να νομιμοποιήσει την εξουσία του και να εξασφαλίσει συμμαχίες, στράφηκε προς την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, συνάπτοντας σχέσεις με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη.
Η αναγνώριση του Μιχαήλ Β’ ως Δεσπότη από τον Βατάτζη, καθώς και η επίσκεψη του Πατριάρχη Γερμανού Β’ στη Νίκαια, ενίσχυσαν τη θέση του στο διπλωματικό πεδίο. Παράλληλα, ο Μιχαήλ Β’ φρόντισε να εδραιώσει την κυριαρχία του στην Ήπειρο, καταλαμβάνοντας στρατηγικής σημασίας περιοχές, όπως η Κέρκυρα το 1236. Η ανάκτηση της Κέρκυρας ενίσχυσε τον έλεγχο του Δεσποτάτου στις θαλάσσιες οδούς και αύξησε το κύρος του Μιχαήλ Β’. Οι πρώτες δεκαετίες της ηγεμονίας του Μιχαήλ Β’ χαρακτηρίστηκαν από μια σταθερή προσπάθεια εδραίωσης της εξουσίας του, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, θέτοντας τις βάσεις για τις μελλοντικές του επεκτατικές κινήσεις. Η πολιτική του Μιχαήλ Β΄, κατά την πρώιμη περίοδο, στόχευε στην ισορροπία ανάμεσα στις αντιμαχόμενες δυνάμεις.
Επεκτατικές Πολιτικές και Συγκρούσεις
Μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Ήπειρο, ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας στράφηκε προς την επέκταση των εδαφών του. Ο θάνατος του θείου του, Μανουήλ, το 1241, του έδωσε την ευκαιρία να καταλάβει τη Θεσσαλία, εκμεταλλευόμενος την απουσία ισχυρής αντίδρασης. Η κίνηση αυτή ενίσχυσε σημαντικά τη θέση του Δεσποτάτου, προσθέτοντας μια εύφορη και στρατηγικής σημασίας περιοχή στον έλεγχό του. Ωστόσο, η επεκτατική πολιτική του Μιχαήλ Β’ τον έφερε αναπόφευκτα σε σύγκρουση με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, η οποία επίσης διεκδικούσε εδάφη στη Μακεδονία και τη Θράκη.
Οι αρχικές σχέσεις του Μιχαήλ Β’ με τον Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη ήταν φαινομενικά καλές, με τον γάμο του γιου του Μιχαήλ Β΄, Νικηφόρου, με την εγγονή του Βατάτζη, Μαρία. Ωστόσο, οι κρυφές φιλοδοξίες του Μιχαήλ Β’, ο οποίος επηρεαζόταν από τον θείο του Θεόδωρο, οδήγησαν σε ρήξη. Η άρνηση του Μιχαήλ να αποδεχθεί πλήρως τις απαιτήσεις του Βατάτζη και η συνεργασία του με τον Θεόδωρο, ο οποίος επιθυμούσε να ανακτήσει τη Θεσσαλονίκη, οδήγησαν σε ανοιχτή σύγκρουση. Ο Μιχαήλ Β΄, μάλιστα έκτισε και μοναστήρια σε ένδειξη μεταμέλειας (Θεοφιλάκου). Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Βατάτζη στη Μακεδονία, το 1252-1253, ανάγκασαν τον Μιχαήλ Β’ να υποχωρήσει και να συνάψει ειρήνη, παραχωρώντας σημαντικά εδάφη και τον γιο του Νικηφόρο ως όμηρο.
Η σύγκρουση με τη Νίκαια δεν τερματίστηκε οριστικά με τη συνθήκη του 1253. Οι εντάσεις συνεχίστηκαν και ο Μιχαήλ Β’, αναζητώντας συμμάχους, στράφηκε προς τη Δύση, συμμαχώντας με τον Μανφρέδο της Σικελίας και τον Γουλιέλμο Β’ Βιλλεαρδουίνο, πρίγκιπα της Αχαΐας. Αυτή η νέα συμμαχία θα οδηγούσε σε μια κρίσιμη σύγκρουση, η οποία θα καθόριζε το μέλλον του Δεσποτάτου.
Η Ήττα στην Πελαγονία και οι Συνέπειες
Η συμμαχία του Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα με τον Μανφρέδο της Σικελίας και τον Γουλιέλμο Β’ Βιλλεαρδουίνο της Αχαΐας, αν και αρχικά φαινόταν ισχυρή, αποδείχθηκε εύθραυστη και βραχύβια. Η αποφασιστική σύγκρουση με τις δυνάμεις της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας, υπό την ηγεσία του Ιωάννη Παλαιολόγου, αδελφού του μελλοντικού αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου, έλαβε χώρα στην Πελαγονία το 1259. Η μάχη της Πελαγονίας αποτέλεσε καμπή στην ιστορία του Δεσποτάτου της Ηπείρου, καθώς οδήγησε σε συντριπτική ήττα των συνασπισμένων δυνάμεων του Μιχαήλ Β’.
Οι κακοί οιωνοί και οι εσωτερικές διαμάχες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην έκβαση της μάχης. Ο νόθος γιος του Μιχαήλ Β’, Ιωάννης Α’ Δούκας, εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης, αποδυναμώνοντας σημαντικά το ηθικό και τις δυνάμεις των συμμάχων. Η αποχώρηση αυτή, σε συνδυασμό με την αιχμαλωσία του Γουλιέλμου Β’ Βιλλεαρδουίνου, οδήγησε σε πανωλεθρία. Ο Μιχαήλ Β’ αναγκάστηκε να διαφύγει στα Επτάνησα, αφήνοντας την Ήπειρο στο έλεος των Νικαιωτών. Στην Άρτα σώζονται δύο τάφοι (Παπαδοπούλου) που πιθανολογείται ότι ανήκουν στον ίδιο και σε μέλη της οικογένειάς του.
Η κατάληψη της Ηπείρου από τους Νικαιώτες, ωστόσο, δεν ήταν οριστική. Η σκληρή αντίδραση του τοπικού πληθυσμού και η βοήθεια που παρείχε ο Μανφρέδος της Σικελίας στον Μιχαήλ Β’, επέτρεψαν στον τελευταίο να ανακτήσει τον έλεγχο του Δεσποτάτου. Παρά την ανάκαμψη αυτή, η ήττα στην Πελαγονία είχε σοβαρές συνέπειες. Το Δεσποτάτο αποδυναμώθηκε σημαντικά, χάνοντας εδάφη και κύρος. Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, ενισχυμένη από τη νίκη της, συνέχισε την πορεία της προς την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, η οποία πραγματοποιήθηκε το 1261, τερματίζοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία και αποκαθιστώντας τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπό τη δυναστεία των Παλαιολόγων.
Για τον Μιχαήλ Β’, η ήττα στην Πελαγονία σήμανε το τέλος των φιλοδοξιών του για επέκταση και κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο. Τα τελευταία χρόνια της ηγεμονίας του αναλώθηκαν στην προσπάθεια διατήρησης της ανεξαρτησίας του Δεσποτάτου απέναντι στην αναγεννημένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η οποία πλέον αποτελούσε τον κυρίαρχο παράγοντα στην περιοχή. Η ήττα αυτή, ωστόσο, δεν ακύρωσε τη σημασία του Μιχαήλ Β΄ ως μίας σημαντικής φυσιογνωμίας.
Οικογένεια και Διαδοχή
Ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας, εκτός από την πολιτική και στρατιωτική του δράση, άφησε πίσω του μια σημαντική οικογένεια, η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα ιστορία του Δεσποτάτου της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Ο γάμος του με την Θεοδώρα Πετραλίφαινα, αργότερα Αγία Θεοδώρα της Άρτας, του χάρισε αρκετά παιδιά, τα οποία αναμείχθηκαν ενεργά στις πολιτικές εξελίξεις της εποχής. Η Θεοδώρα, γυναίκα ισχυρής προσωπικότητας, επηρέασε σημαντικά τις αποφάσεις του Μιχαήλ Β’ και στήριξε ενεργά την πολιτική του.
Ο πρωτότοκος γιος του Μιχαήλ Β’, Νικηφόρος Α’ Κομνηνός Δούκας, προοριζόταν για διάδοχος του θρόνου της Ηπείρου. Ο γάμος του Νικηφόρου Α’ με τη Μαρία, εγγονή του Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη, αρχικά φάνηκε να εξασφαλίζει μια σταθερή σχέση με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Ωστόσο, οι μετέπειτα εξελίξεις και οι πολιτικές ανακατατάξεις οδήγησαν σε ρήξη. Ένα από τα χρυσόβουλλα (Γιαννόπουλος) αναφέρει τη δωρεά της Μονής Μακρινίτισσας. Μετά την ήττα στην Πελαγονία και την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Παλαιολόγους, ο Νικηφόρος Α’ βρέθηκε αντιμέτωπος με μια νέα, ισχυρότερη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Εκτός από τον Νικηφόρο Α’, ο Μιχαήλ Β’ είχε και άλλα παιδιά, τα οποία ενεπλάκησαν σε σημαντικές συμμαχίες μέσω γάμων. Η Ελένη παντρεύτηκε τον Μανφρέδο της Σικελίας, ενισχύοντας τις σχέσεις του Δεσποτάτου με τη Δύση. Η Άννα παντρεύτηκε αρχικά τον Γουλιέλμο Β’ Βιλλεαρδουίνο και έπειτα τον Νικόλαο Β’ Σαιντ-Ομέρ, άρχοντα των Θηβών. Ο Ιωάννης, νόθος γιος του Μιχαήλ Β’, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις συγκρούσεις με τη Νίκαια και αργότερα έγινε ηγεμόνας της Θεσσαλίας. Ο Δημήτριος (Μιχαήλ) ο Κουτρούλης, επίσης γιος του Μιχαήλ Β’, νυμφεύτηκε την Άννα Παλαιολογίνα, κόρη του Μιχαήλ Η’.
Ο θάνατος του Μιχαήλ Β’ το 1268 σήμανε τη διαίρεση του κράτους του. Ο Νικηφόρος Α’ κληρονόμησε την Ήπειρο, ενώ ο Ιωάννης Α’ τη Θεσσαλία. Η διαίρεση αυτή αποδυνάμωσε το Δεσποτάτο και το κατέστησε πιο ευάλωτο στις εξωτερικές πιέσεις, ιδίως από την αναγεννημένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπό τους Παλαιολόγους. Η οικογένεια του Μιχαήλ Β’, αν και διατήρησε την εξουσία σε τμήματα του πρώην Δεσποτάτου, δεν μπόρεσε να ανακτήσει την παλιά ισχύ και αίγλη του.
Κληρονομιά και Υστεροφημία του Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα
Ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας, παρά τις ήττες και τις αντιξοότητες που αντιμετώπισε, παραμένει μια σημαντική φυσιογνωμία στην ιστορία του ύστερου Βυζαντίου και του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Η ηγεμονία του, αν και σημαδεύτηκε από συγκρούσεις και εδαφικές απώλειες, συνέβαλε στη διατήρηση μιας ανεξάρτητης ελληνικής οντότητας στον ελλαδικό χώρο, σε μια περίοδο μεγάλων ανακατατάξεων και αβεβαιότητας. Η ίδρυση και η εδραίωση του Δεσποτάτου της Ηπείρου, που ξεκίνησε από τον πατέρα του, Μιχαήλ Α’, συνεχίστηκε και ενισχύθηκε επί των ημερών του.
Η αντίστασή του στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας, αν και τελικά ανεπιτυχής, καθυστέρησε την πλήρη επανένωση του βυζαντινού κόσμου υπό τους Παλαιολόγους και επέτρεψε στην Ήπειρο να διατηρήσει μια ξεχωριστή ταυτότητα. Οι συμμαχίες που συνήψε, αν και βραχύβιες, κατέδειξαν τη διπλωματική του ικανότητα και την προσπάθειά του να εξασφαλίσει την επιβίωση του κράτους του σε ένα περίπλοκο γεωπολιτικό περιβάλλον. Η κληρονομιά του Μιχαήλ Β’ είναι αμφιλεγόμενη, καθώς συνδυάζει επιτυχίες και αποτυχίες.
Η διαίρεση του κράτους του μετά τον θάνατό του, ανάμεσα στον Νικηφόρο Α’ στην Ήπειρο και τον Ιωάννη Α’ στη Θεσσαλία, αποδυνάμωσε τελικά το Δεσποτάτο και το κατέστησε ευάλωτο στις εξωτερικές πιέσεις. Παρ’ όλα αυτά, η περίοδος της ηγεμονίας του Μιχαήλ Β’ παραμένει ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της Ηπείρου, σηματοδοτώντας μια εποχή ανεξαρτησίας και αντίστασης, αλλά και προσαρμογής στις μεταβαλλόμενες συνθήκες του 13ου αιώνα. Η υστεροφημία του, επομένως, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδια την ύπαρξη και την πορεία του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Βιβλιογραφία
- Νικόλαος. Γιαννόπουλος, I. “Αι παρά την Δημητριάδα Βυζαντιναί μοναί. Ανάγλυφον της Θεοτόκου Οξείας Επισκέψεως εν τω ναώ της Παναγίας εν Μακρινίτση.” Βυζαντινο-Χριστιανικά. Accessed [Ημερομηνία Πρόσβασης].
- Νικόλαος. Λάππας. “Πολιτική ιστορία του κράτους της Ηπείρου κατά τον 13ο αι.” Διδακτορική Διατριβή, 2007.
- Βαρβάρα. Παπαδοπούλου. “Επιτύμβια παράσταση στο ναό της Παναγίας Παρηγορήτισσας στην Άρτα.” Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 25 (2004): 177-94.
- Βασιλική. Παπαδοπούλου, N. “The byzantine iconostasi of the church of St. Theodora in Arta.” Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 29 (2008): 235-56.
- Μαρία. Θεοφιλάκου, E. “Όψεις της ιστορίας της Ηπείρου κατά τον 13ο αιώνα: Η Θεοδώρα Πετραλείφα, βασίλισσα της Άρτας (1231-1268) και η εποχή της.” Μεταπτυχιακή Εργασία, 2020.