Ο Καποδίστριας προ της εκλογής του ως Κυβερνήτης της Ελλάδας, υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα με σημαντική σταδιοδρομία στα ευρωπαϊκά διπλωματικά δρώμενα. Γεννημένος στην Κέρκυρα το 1776, ο Ιωάννης Καποδίστριας ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια με μακρά παράδοση. Σπούδασε ιατρική, φιλοσοφία και νομικά στην Ιταλία, αποκτώντας σφαιρική μόρφωση που τον βοήθησε στη μετέπειτα πορεία του. Η Γαλλική Επανάσταση και οι ανακατατάξεις που επέφερε στην Ευρώπη, τον ώθησαν να ασχοληθεί με την πολιτική, υπηρετώντας αρχικά στην Επτανησιακή Πολιτεία.
Το 1809, εντάχθηκε στη ρωσική διπλωματική υπηρεσία, όπου και διακρίθηκε για τις ικανότητές του. Η ανάδειξή του σε καίριες θέσεις τον έφερε στο επίκεντρο των ευρωπαϊκών εξελίξεων, ιδίως κατά την περίοδο των Ναπολεόντειων Πολέμων. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της Ελβετικής Ομοσπονδίας, κερδίζοντας την αναγνώριση και τον σεβασμό των Ελβετών. Συμμετείχε ενεργά στα συνέδρια της Βιέννης και των Παρισίων, εκπροσωπώντας τη Ρωσία, και συνέβαλε στη διαμόρφωση της μεταναπολεόντειας Ευρώπης. Η εμπειρία του αυτή, τον βοήθησε αργότερα ώστε η διαδικασία εκλογής νέων ηγετών, να γίνονται δημοκρατικά (Μιχαλόπουλος).
Ωστόσο, η στάση του απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε αρχικά αρνητική. Γνωρίζοντας τις ισορροπίες δυνάμεων στην Ευρώπη και την αντίθεση της Ιεράς Συμμαχίας σε επαναστατικά κινήματα, θεώρησε την εξέγερση καταδικασμένη. Παρά την αρχική του αντίθεση, η έκρηξη της Επανάστασης τον ανάγκασε να αναθεωρήσει τη στάση του και να εργαστεί, από τη θέση του, για την υποστήριξη του ελληνικού αγώνα. Η μετέπειτα πορεία του, ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, επισφράγισε την αφοσίωσή του στο έθνος.
Η Πρώιμη Δράση του Ιωάννη Καποδίστρια
Η ενασχόληση του Ιωάννη Καποδίστρια με τα κοινά ξεκίνησε από τα νεανικά του χρόνια, στην Κέρκυρα. Η επιστροφή του στο νησί, μετά τις σπουδές του στην Ιταλία, συνέπεσε με μια περίοδο έντονων πολιτικών ανακατατάξεων, που πυροδοτήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση και την κατάλυση της Βενετικής Δημοκρατίας. Τα Επτάνησα, βρέθηκαν στο επίκεντρο των ανταγωνισμών των Μεγάλων Δυνάμεων, περνώντας διαδοχικά υπό γαλλική, ρωσοτουρκική και, τελικά, αγγλική κυριαρχία.
Ο Καποδίστριας, έχοντας λάβει σημαντική μόρφωση, ενεπλάκη ενεργά στα πολιτικά δρώμενα της Επτανήσου Πολιτείας, ενός βραχύβιου κρατικού μορφώματος που ιδρύθηκε υπό την προστασία της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αρχικά, υπηρέτησε ως γραμματέας της Γερουσίας, επιδεικνύοντας τις διοικητικές του ικανότητες. Η ικανότητα του Καποδίστρια να επιλύει περίπλοκα ζητήματα, αναγνωρίστηκε γρήγορα και εκτιμήθηκαν τα προσόντα του. Από το 1802, εντάχθηκε στη ρωσική υπηρεσία, αναλαμβάνοντας διοικητικές θέσεις στα Επτάνησα, όπου η Ρωσία διατηρούσε ισχυρή επιρροή. Η ρωσική διοίκηση αναγνώρισε τις ικανότητές του και του ανέθεσε σημαντικές αρμοδιότητες. Μάλιστα, το 1804, έλαβε τον τιμητικό τίτλο του συμβούλου επί των εξωτερικών υποθέσεων από τον ίδιο τον Τσάρο Αλέξανδρο Α΄, γεγονός που καταδεικνύει την εκτίμηση που έχαιρε. Η ανάληψη θέσεων ευθύνης, από τόσο νωρίς, δείχνει το ενδιαφέρον του για την πολιτική κατάσταση. Το γεγονός της εκλογής σε καίριες θέσεις φανερώνει την εμπιστοσύνη που του έδειχναν (Χατζόπουλος). Αυτή η περίοδος της πρώιμης δράσης του Καποδίστρια, στα Επτάνησα, αποτέλεσε σημαντικό σχολείο πολιτικής και διοίκησης, προετοιμάζοντάς τον για τον μετέπειτα ρόλο του στην ευρωπαϊκή διπλωματία και, τελικά, στην ηγεσία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.
Η εμπειρία του στην Επτάνησο Πολιτεία, του έδωσε την ευκαιρία να κατανοήσει σε βάθος τις προκλήσεις της διακυβέρνησης ενός μικρού κράτους, περικυκλωμένου από ισχυρές δυνάμεις με αντικρουόμενα συμφέροντα. Η θητεία του αυτή, τον εξόπλισε με πολύτιμες γνώσεις και δεξιότητες, που θα αποδεικνύονταν καθοριστικές για την μετέπειτα πορεία του. Η ικανότητά του να διαπραγματεύεται, να επιλύει διαφορές και να προωθεί τα συμφέροντα του τόπου του, αναδείχθηκαν σε αυτό το πρώιμο στάδιο της καριέρας του.
Η Διπλωματική Καριέρα στην Υπηρεσία της Ρωσίας
Μετά την παραχώρηση των Επτανήσων στη Γαλλία του Ναπολέοντα, το 1807, ο Ιωάννης Καποδίστριας αρνήθηκε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στους Γάλλους και εγκαταστάθηκε στην Αγία Πετρούπολη. Η φήμη του ως ικανού διπλωμάτη τον είχε προηγηθεί, και ο Τσάρος Αλέξανδρος Α΄ τον προσέλαβε αμέσως στο Υπουργείο Εξωτερικών. Η ευφυΐα, η μόρφωση και η γνώση του επί των ευρωπαϊκών ζητημάτων εντυπωσίασαν τον Τσάρο, ο οποίος σύντομα τον εμπιστεύτηκε σε σημαντικές αποστολές.
Αρχικά, υπηρέτησε στην πρεσβεία της Βιέννης και στη συνέχεια διορίστηκε πολιτικός και διπλωματικός σύμβουλος του ρωσικού στρατού που πολεμούσε κατά των Τούρκων στον Δούναβη. Εκεί, ανέπτυξε σημαντική δραστηριότητα, παρέχοντας στον Τσάρο πολύτιμες πληροφορίες για τα ζητήματα της Εγγύς Ανατολής. Συμμετείχε ενεργά στις διαπραγματεύσεις για τη ρωσοτουρκική συνθήκη του Βουκουρεστίου (1812), όπου και γνωρίστηκε με τον Βρετανό διπλωμάτη Στράτφορντ Κάνινγκ, ο οποίος αργότερα διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις τύχες της Ελλάδας.
Η πανευρωπαϊκή αναγνώριση του Καποδίστρια ως κορυφαίου διπλωμάτη ήρθε με τις αποστολές που του ανέθεσε ο Τσάρος στη Δυτική Ευρώπη, κατά την ταραγμένη περίοδο των τελευταίων ετών της ναπολεόντειας αυτοκρατορίας. Το 1814, στάλθηκε στην Ελβετία με εντολή να οργανώσει την Ομοσπονδία των καντονιών. Η επιτυχία του σε αυτό το δύσκολο έργο ήταν τόσο μεγάλη, ώστε το όνομά του μνημονεύεται μέχρι σήμερα με σεβασμό και ευγνωμοσύνη από τους Ελβετούς.
Στη συνέχεια, συμμετείχε ενεργά στο Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815) και σε άλλα συνέδρια που ακολούθησαν την πτώση του Ναπολέοντα, ως αντιπρόσωπος της Ρωσίας. Διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στις αποφάσεις που λήφθηκαν για την επίλυση των ευρωπαϊκών προβλημάτων. Ο Τσάρος Αλέξανδρος θαύμαζε την ευστροφία, τη βαθιά γνώση και την οξυδέρκειά του, και οι μυστικές εκθέσεις του Καποδίστρια αποτελούσαν τη βάση της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής εκείνης της περιόδου. Η επιρροή του, ωστόσο, προκάλεσε την οργή και το μίσος πολλών Ευρωπαίων πολιτικών, ιδίως του Αυστριακού καγκελάριου Μέττερνιχ, οι οποίοι τον θεωρούσαν αντίπαλο της πολιτικής τους. Παρ’ όλα αυτά, ο Καποδίστριας αναγνωριζόταν ευρέως ως ένας από τους πιο διαπρεπείς διπλωμάτες της Ευρώπης εκείνης της εποχής.
Ο Καποδίστριας και η Ελληνική Επανάσταση
Η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 βρήκε τον Ιωάννη Καποδίστρια στη θέση του Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας. Είναι πλέον ιστορικά τεκμηριωμένο ότι ο Καποδίστριας, όχι μόνο δεν συνέβαλε στην προετοιμασία της Επανάστασης, αλλά, αντίθετα, προσπάθησε να την αποτρέψει. Αρνήθηκε κατηγορηματικά να συμμετάσχει ή να ενισχύσει με οποιονδήποτε τρόπο τη Φιλική Εταιρεία, εκφράζοντας την έντονη αντίθεσή του στα σχέδια για ένοπλη εξέγερση.
Ο Καποδίστριας, έχοντας βαθιά γνώση της διεθνούς κατάστασης, αντιλαμβανόταν πλήρως τις δυσμενείς συνθήκες που επικρατούσαν στην Ευρώπη. Η Ιερά Συμμαχία, τρομοκρατημένη από τα φιλελεύθερα κινήματα, ήταν αποφασισμένη να διατηρήσει τα απολυταρχικά καθεστώτα με κάθε κόστος. Γνώριζε ότι η Ευρώπη όχι μόνο δεν θα υποστήριζε τους Έλληνες, αλλά θα αντιδρούσε έντονα σε οποιαδήποτε επαναστατική κίνηση, και δεν θα δίσταζε να συνδράμει στην καταστολή της. Επιπλέον, γνώριζε ότι ο Τσάρος, παρά τις προσωπικές του συμπάθειες προς τους ορθόδοξους Έλληνες, θα αποδοκίμαζε την Επανάσταση και θα παρέμενε αμέτοχος.
Υπό αυτές τις συνθήκες, ο Καποδίστριας θεωρούσε ότι η Ελληνική Επανάσταση ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία και θα οδηγούσε σε ανυπολόγιστες καταστροφές για το έθνος. Πίστευε ότι ήταν αδύνατο για τους Έλληνες, με τα πενιχρά μέσα που διέθεταν, να νικήσουν την πανίσχυρη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ως ρεαλιστής πολιτικός, προέβλεπε τις ολέθριες συνέπειες μιας αποτυχημένης εξέγερσης: σφαγές, λεηλασίες και τον αφανισμό του ελληνικού στοιχείου.
Αν και η ιστορία δικαίωσε τους αγωνιστές του 1821, που με ηρωισμό και αυτοθυσία κέρδισαν την ελευθερία, η στάση του Καποδίστρια δεν μπορεί να κριθεί ως έλλειψη πατριωτισμού. Αντίθετα, ήταν η στάση ενός υπεύθυνου διπλωμάτη, που έθετε πάνω απ’ όλα το συμφέρον του έθνους του, όπως το αντιλαμβανόταν με βάση τις διεθνείς συγκυρίες. Ο Καποδίστριας δεν έπαψε ποτέ να ενδιαφέρεται για την τύχη των Ελλήνων. Κατά τη διάρκεια της θητείας του στη ρωσική υπηρεσία, προσπάθησε επανειλημμένα να προωθήσει τα ελληνικά συμφέροντα, ζητώντας από τον Τσάρο να παρέμβει υπέρ των υπόδουλων Ελλήνων.
Ωστόσο, η Επανάσταση, όταν ξέσπασε, τον βρήκε σε δίλημμα. Αφενός, η συνείδησή του ως Έλληνα τον ωθούσε να υποστηρίξει τον αγώνα για ελευθερία, αφετέρου, η θέση του ως Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας τον υποχρέωνε να τηρήσει μια στάση ουδετερότητας, τουλάχιστον φαινομενικά.
Προκλήσεις και Στρατηγικές Καποδίστριας προ της εκλογής του
Η περίοδος που ακολούθησε την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης ήταν εξαιρετικά κρίσιμη για τον Ιωάννη Καποδίστρια. Βρέθηκε αντιμέτωπος με μια σειρά από σύνθετες προκλήσεις, τόσο σε προσωπικό όσο και σε διπλωματικό επίπεδο. Η θέση του ως Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, μιας χώρας που επισήμως καταδίκαζε την Επανάσταση, τον έφερνε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση.
Από τη μία πλευρά, δεχόταν πιέσεις από τους Ευρωπαίους ομολόγους του, και ιδίως από τον Μέττερνιχ, οι οποίοι τον υποπτεύονταν για κρυφή υποστήριξη των Ελλήνων επαναστατών. Οι αντίπαλοί του προσπαθούσαν να τον παρουσιάσουν ως υποκινητή της εξέγερσης και ως επικίνδυνο ανατροπέα της ευρωπαϊκής ισορροπίας. Από την άλλη πλευρά, οι Έλληνες, βλέποντας στο πρόσωπό του τον επιφανέστερο Έλληνα διπλωμάτη της εποχής, προσέβλεπαν σε αυτόν ως σανίδα σωτηρίας, αναμένοντας βοήθεια και υποστήριξη.
Ο Καποδίστριας, εγκλωβισμένος ανάμεσα σε αυτές τις συμπληγάδες, αναγκάστηκε να ακολουθήσει μια λεπτή διπλωματική γραμμή. Αντιλαμβανόμενος ότι η Επανάσταση ήταν πλέον τετελεσμένο γεγονός και ότι οι Έλληνες δεν ήταν διατεθειμένοι να υποχωρήσουν, επικεντρώθηκε στην προσπάθεια να πείσει τον Τσάρο να αναλάβει ενεργό δράση υπέρ των Ελλήνων. Προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τον θυμό του Τσάρου για τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ και τις σφαγές των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να τον ωθήσει σε ένοπλη επέμβαση κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, ο ίδιος εστίασε στην αλλαγή της διεθνούς εικόνας για το ζήτημα. Τον απασχολούσε έντονα το θέμα της ορθής διακυβέρνησης. Το γεγονός της ανάληψης θέσεων ευθύνης και η οργάνωσή τους ήταν πρωταρχικής σημασίας (Μιχαλόπουλος).
Ωστόσο, οι προσπάθειές του προσέκρουσαν στην αναποφασιστικότητα του Τσάρου και στις μηχανορραφίες του Μέττερνιχ, ο οποίος κατάφερε να πείσει τον Αλέξανδρο να αποφύγει τη μονομερή δράση και να επιδιώξει συνεννόηση με τις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις. Η αποτυχία του Καποδίστρια να πείσει τον Τσάρο για άμεση επέμβαση, σε συνδυασμό με τις συνεχείς επιθέσεις που δεχόταν από τους αντιπάλους του, τον οδήγησαν τελικά στην παραίτησή του από τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών, το 1822.
Παρά την απομάκρυνσή του από την ενεργό ρωσική διπλωματία, ο Καποδίστριας δεν εγκατέλειψε τον αγώνα για την ελληνική υπόθεση. Εγκαταστάθηκε στη Γενεύη, όπου συνέχισε να εργάζεται αθόρυβα, αλλά συστηματικά, για την προώθηση των ελληνικών συμφερόντων.
Η Εξορία στη Γενεύη και η Συνέχιση του Αγώνα
Η εγκατάσταση του Ιωάννη Καποδίστρια στη Γενεύη, μετά την αποχώρησή του από τη ρωσική υπηρεσία, δεν σήμανε το τέλος της εμπλοκής του με την ελληνική υπόθεση. Αντίθετα, η περίοδος αυτή (1822-1827) χαρακτηρίζεται από μια αδιάκοπη, αν και διακριτική, προσπάθεια για την προώθηση των συμφερόντων του αγωνιζόμενου έθνους. Η Γενεύη, κέντρο φιλελεύθερων ιδεών και ανθρωπιστικής δράσης, προσέφερε στον Καποδίστρια το κατάλληλο περιβάλλον για να συνεχίσει τον αγώνα του.
Διατηρώντας επαφές με Έλληνες πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες, ο Καποδίστριας παρακολουθούσε στενά τις εξελίξεις στην επαναστατημένη Ελλάδα. Η αλληλογραφία του με πρόσωπα-κλειδιά της Επανάστασης του παρείχε πολύτιμες πληροφορίες για την κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας, τις ανάγκες των αγωνιστών και τις προκλήσεις που αντιμετώπιζαν. Παράλληλα, δεν έπαψε να απευθύνει υπομνήματα στον Τσάρο, προσπαθώντας να τον μεταπείσει και να τον στρέψει σε μια πιο ενεργητική πολιτική υπέρ των Ελλήνων.
Ο Καποδίστριας αξιοποίησε το ευρύ δίκτυο επαφών που είχε δημιουργήσει κατά τη διάρκεια της διπλωματικής του καριέρας, για να κινητοποιήσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη υπέρ του ελληνικού αγώνα. Επιδίωξε να ευαισθητοποιήσει πολιτικούς, διανοούμενους και φιλάνθρωπους για τα δεινά των Ελλήνων και να εξασφαλίσει ηθική και υλική υποστήριξη. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στην ενίσχυση του φιλελληνικού κινήματος, που αναπτυσσόταν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Ενθάρρυνε τα φιλελληνικά κομιτάτα να αποστέλλουν βοήθεια στους αγωνιστές, τόσο σε χρήματα και πολεμοφόδια, όσο και σε εθελοντές.
Μια από τις σημαντικότερες πτυχές της δράσης του Καποδίστρια στη Γενεύη ήταν η μέριμνά του για την περίθαλψη των ορφανών και των οικογενειών των αγωνιστών. Η Επανάσταση είχε αφήσει πίσω της χιλιάδες θύματα και πρόσφυγες, που ζούσαν σε άθλιες συνθήκες. Ο Καποδίστριας κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες για να εξασφαλίσει πόρους για τη στήριξη αυτών των ανθρώπων, συνεργαζόμενος στενά με το φιλελληνικό κομιτάτο της Γενεύης και ιδίως με τον Ελβετό τραπεζίτη Εϋνάρδο, ο οποίος διακρίθηκε για τον φιλελληνισμό του.
Η παραμονή του Καποδίστρια στη Γενεύη, αν και μακριά από τα κέντρα λήψης αποφάσεων, αποδείχθηκε εξαιρετικά σημαντική για την ελληνική υπόθεση. Η αθόρυβη, αλλά συστηματική δράση του, συνέβαλε στη διατήρηση του διεθνούς ενδιαφέροντος για την Επανάσταση και στην κινητοποίηση πόρων και ανθρώπων για την υποστήριξη του αγώνα. Η περίοδος αυτή, προετοίμασε το έδαφος για την επιστροφή του Καποδίστρια στην Ελλάδα, ως Κυβερνήτη, το 1828.
Η Διαδρομή του Καποδίστρια: Προετοιμασία για την Ηγεσία
Η πορεία του Ιωάννη Καποδίστρια, πριν την εκλογή του ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, αποτελεί μια συναρπαστική διαδρομή γεμάτη προκλήσεις, διπλωματικούς ελιγμούς και αφοσίωση στο όραμα μιας ελεύθερης πατρίδας. Από τα πρώτα του βήματα στην πολιτική σκηνή της Επτανήσου Πολιτείας, μέχρι την κορυφαία θέση του Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, ο Καποδίστριας ανέπτυξε τις ικανότητες και το κύρος που θα τον καθιστούσαν, αργότερα, ηγετική φυσιογνωμία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Η εμπειρία του στη δαιδαλώδη ευρωπαϊκή διπλωματία του 19ου αιώνα, του προσέφερε πολύτιμα εφόδια για να αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες και τα σύνθετα προβλήματα της εποχής.
Παρά το γεγονός ότι αρχικά αντιμετώπισε με σκεπτικισμό και ανησυχία την Ελληνική Επανάσταση, η αγάπη του για την πατρίδα και η βαθιά του πίστη στην ανάγκη για ελευθερία, τον ώθησαν να αφιερώσει όλες του τις δυνάμεις στον αγώνα για την ανεξαρτησία. Ακόμα και κατά την περίοδο της “εξορίας” του στη Γενεύη, ο Καποδίστριας εργάστηκε ακατάπαυστα, κινητοποιώντας πόρους, ευαισθητοποιώντας την κοινή γνώμη και προετοιμάζοντας το έδαφος για την τελική του επιστροφή στην Ελλάδα. Η πορεία του, Καποδίστριας προ της εκλογής του, φανερώνει έναν ηγέτη με όραμα, ικανότητες και βαθιά αίσθηση του καθήκοντος, έτοιμο να αναλάβει την ευθύνη της διακυβέρνησης ενός κράτους που μόλις έβγαινε από έναν μακροχρόνιο και αιματηρό αγώνα.
Βιβλιογραφία
- Ν Δημόπουλος. 2024. “… πρώτη φορά) τάραξε την ψυχή του και φάνηκε ότι χάραξαν την τελική του πορεία. Εκεί, για πρώτη φορά, ο Καποδίστριας … της εκλογής των ηγετών απασχολούσε έντονα τον Καποδίστρια, …”
- Λένα Διβάνη. 2020. Το πικρό ποτήρι. Ο Καποδίστριας, η Ρωξάνδρα και η Ελλάδα. Αθήνα: Πατάκης.
- Α Μιχαλόπουλος. 2021. “Η μεταρρύθμιση του νομικού πλαισίου της ελληνικής αυτοδιοίκησης: Η άρση του κριτηρίου της υποχρεωτικής εκλογής για την ανάληψη και ανάθεση θέσεων …”.
- Π ΣΤΑΘΗΣ. 2022. “Η ζωή και το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια και η συμβολή του στην οικονομική ανάπτυξη του νέου κράτους (1828-1831)”. Μνήμων.
- Δ Χατζόπουλος. 2024. “Η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια στο Ναύπλιο (1831)”.