Η παρουσία του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 αποτελεί κομβικό σημείο στην ιστορία του Αγώνα. Ο Μαυροκορδάτος, πολιτικός με ευρωπαϊκή παιδεία και εμπειρία, έφτασε στο Μεσολόγγι τον Δεκέμβριο του 1823, αναλαμβάνοντας την ευθύνη της οργάνωσης της άμυνας της πόλης. Η στρατηγική σημασία του Μεσολογγίου ήταν αδιαμφισβήτητη, καθώς αποτελούσε το κλειδί για τον έλεγχο της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας και την πρόσβαση στον Πατραϊκό κόλπο.
Η κατάσταση στην επαναστατημένη Ελλάδα το 1823 ήταν εξαιρετικά ρευστή. Ενώ οι Έλληνες είχαν σημειώσει σημαντικές επιτυχίες τα προηγούμενα χρόνια, η εσωτερική διχόνοια και οι Οθωμανικές προσπάθειες ανακατάληψης των εδαφών δημιουργούσαν ένα αβέβαιο περιβάλλον. Η Υψηλή Πύλη, έχοντας χάσει πολύτιμο έδαφος και σημαντικούς πόρους, προετοίμαζε νέες εκστρατείες, ενώ ταυτόχρονα επιδίωκε να εκμεταλλευτεί τις εσωτερικές έριδες των Ελλήνων. Η άφιξη του Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι συνέπεσε με μια περίοδο έντονων πολιτικών ανακατατάξεων και στρατιωτικών προκλήσεων.
Η ανάληψη της διοίκησης της πόλης από τον Μαυροκορδάτο δεν ήταν τυχαία. Η προηγούμενη εμπειρία του στην περιοχή, κατά την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου το 1822, τον καθιστούσε τον πλέον κατάλληλο για να αναλάβει την ευθύνη της άμυνας. Η απόφασή του να εγκαταλείψει την προεδρία του Βουλευτικού και να αφοσιωθεί στην οργάνωση της Δυτικής Ελλάδας καταδεικνύει την προσήλωσή του στον Αγώνα και την αναγνώριση της κρισιμότητας της κατάστασης. Η οχύρωση του Μεσολογγίου, η στρατολόγηση και εκπαίδευση ανδρών, καθώς και η διαχείριση των περιορισμένων πόρων αποτέλεσαν τις άμεσες προτεραιότητές του.
Η Άφιξη του Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι
Η άφιξη του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι στις 30 Δεκεμβρίου 1823 χαιρετίστηκε με ανακούφιση από τους κατοίκους της Δυτικής Ελλάδας. Η ανάμνηση της επιτυχούς υπεράσπισης της πόλης κατά την πρώτη πολιορκία, δύο χρόνια νωρίτερα, ήταν ακόμα νωπή. Η απουσία του Μάρκου Μπότσαρη, ο οποίος είχε σκοτωθεί λίγους μήνες νωρίτερα, καθιστούσε την παρουσία ενός έμπειρου ηγέτη ακόμη πιο επιτακτική. Ο Μαυροκορδάτος ανταποκρίθηκε άμεσα στην πρόσκληση, εγκαταλείποντας μάλιστα τη θέση του προέδρου του Βουλευτικού, γεγονός που καταδεικνύει την αφοσίωσή του στον αγώνα για την απελευθέρωση.
Η απόφαση του Μαυροκορδάτου να μεταβεί στο Μεσολόγγι θεωρείται μια από τις πιο αξιέπαινούς στιγμές της πολιτικής του σταδιοδρομίας. Παρά το γεγονός ότι η θέση του στην κεντρική κυβέρνηση του εξασφάλιζε σημαντική εξουσία, επέλεξε να επικεντρωθεί στην οργάνωση της Δυτικής Ελλάδας, αναγνωρίζοντας τη στρατηγική σημασία της περιοχής. Πιθανώς, ο Μαυροκορδάτος εκτίμησε ότι μπορούσε να προσφέρει περισσότερες υπηρεσίες στην πατρίδα του, αναλαμβάνοντας ενεργό δράση στο πεδίο, παρά ασκώντας διοίκηση από απόσταση.
Με την άφιξή του, ο Μαυροκορδάτος αφοσιώθηκε στην ενίσχυση της άμυνας του Μεσολογγίου. Επικεντρώθηκε στην οχύρωση της πόλης, αντιλαμβανόμενος ότι η επόμενη Οθωμανική επίθεση ήταν θέμα χρόνου. Η οχύρωση του Μεσολογγίου, η οποία ξεκίνησε άμεσα, αποσκοπούσε στη θωράκιση του απέναντι σε επικείμενες επιθέσεις (Σκλαβενίτης). Η στρατολόγηση νέων ανδρών και η εκπαίδευσή τους ήταν επίσης ψηλά στις προτεραιότητές του. Παράλληλα, ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους για τη συντήρηση του στρατού και την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού.
Μοναδικό μελανό σημείο στις προσπάθειες του Μαυροκορδάτου αποτέλεσε η ρήξη με τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, έναν από τους ικανότερους οπλαρχηγούς της Στερεάς Ελλάδας. Η έλλειψη αναγνώρισης της αξίας του Καραϊσκάκη από τον Μαυροκορδάτο οδήγησε σε προστριβές, οι οποίες αποδείχθηκαν επιζήμιες για την ενότητα της ελληνικής πλευράς. Παρά τη διαφωνία αυτή, η διοικητική και στρατιωτική οργάνωση που επιτεύχθηκε κατά τη διάρκεια του 1824 έθεσε τις βάσεις για την ηρωική άμυνα του Μεσολογγίου τα επόμενα χρόνια.
Εν τω μεταξύ, στην ανατολική Στερεά Ελλάδα, οι Οθωμανικές δυνάμεις υπό τον Δερβίς πασά προσπάθησαν να προελάσουν, αλλά αναχαιτίστηκαν από τους Έλληνες οπλαρχηγούς. Η μάχη της Άμπλιανης, όπου διακρίθηκαν ο Δήμος Σκαλτσάς, ο Κίτσος Τζαβέλλας και ο Ιωάννης Νοταράς, αποτέλεσε σημαντική νίκη για τους Έλληνες, αναπτερώνοντας το ηθικό τους. Η επιτυχής αντιμετώπιση της Οθωμανικής απειλής στην ανατολική Στερεά Ελλάδα επέτρεψε στον Μαυροκορδάτο να επικεντρωθεί απερίσπαστος στην οργάνωση της άμυνας του Μεσολογγίου.
Η Οργάνωση της Άμυνας του Μεσολογγίου
Μετά την άφιξή του, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος επικεντρώθηκε στην οχύρωση του Μεσολογγίου, αναγνωρίζοντας τη σημασία της πόλης ως προπύργιο της Επανάστασης στη Δυτική Ελλάδα. Η προηγούμενη εμπειρία του από την πρώτη πολιορκία τον είχε διδάξει πολλά για τις αμυντικές ανάγκες της περιοχής. Έτσι, ξεκίνησε ένα εντατικό πρόγραμμα οχυρωματικών έργων, αξιοποιώντας τους διαθέσιμους πόρους και την εργασία των κατοίκων.
Ένα από τα κύρια μελήματα του Μαυροκορδάτου ήταν η επισκευή και ενίσχυση των υπαρχόντων τειχών, τα οποία είχαν υποστεί ζημιές κατά την πρώτη πολιορκία. Η κατασκευή νέων προμαχώνων και τάφρων, καθώς και η τοποθέτηση πυροβόλων σε στρατηγικά σημεία, ενίσχυσαν σημαντικά την αμυντική ικανότητα της πόλης. Ο Μαυροκορδάτος φρόντισε επίσης για την αποθήκευση τροφίμων και πολεμοφοδίων, προετοιμάζοντας την πόλη για ενδεχόμενη μακροχρόνια πολιορκία. Η στρατηγική σημασία που είχε το Μεσολόγγι, ώθησε τον Μαυροκορδάτο να επιδείξει ιδιαίτερη φροντίδα για την οχύρωσή της (Κοσσιώρη).
Παράλληλα με τις οχυρωματικές εργασίες, ο Μαυροκορδάτος ασχολήθηκε με τη συγκρότηση και εκπαίδευση ενός αξιόμαχου στρατιωτικού σώματος. Η στρατολόγηση ντόπιων ανδρών, αλλά και η προσέλκυση εθελοντών από άλλες περιοχές της Ελλάδας, ενίσχυσαν την άμυνα της πόλης. Η εκπαίδευση των στρατιωτών, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, βελτίωσε την πειθαρχία και την αποτελεσματικότητά τους. Ο Μαυροκορδάτος γνώριζε ότι η επιτυχής άμυνα του Μεσολογγίου δεν εξαρτιόταν μόνο από τα τείχη, αλλά και από το ηθικό και τις ικανότητες των υπερασπιστών του.
Η οργάνωση της άμυνας του Μεσολογγίου δεν περιορίστηκε μόνο στις στρατιωτικές προετοιμασίες. Ο Μαυροκορδάτος φρόντισε επίσης για την ομαλή λειτουργία της πόλης, την τήρηση της τάξης και την εξασφάλιση των απαραίτητων πόρων για τη διαβίωση των κατοίκων. Η συνεργασία με τους τοπικούς προκρίτους και η δικαιότερη κατανομή των βαρών συνέβαλαν στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και στην ενίσχυση του φρονήματος των πολιορκημένων.
Η αποτελεσματική οργάνωση της άμυνας του Μεσολογγίου κατά τη διάρκεια του 1824 οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην προσωπικότητα και τις ικανότητες του Μαυροκορδάτου. Η πολιτική του οξυδέρκεια, η στρατιωτική του εμπειρία και η ικανότητά του να εμπνέει και να κινητοποιεί τους ανθρώπους γύρω του, τον κατέστησαν τον αδιαμφισβήτητο ηγέτη της προσπάθειας. Η προετοιμασία αυτή αποδείχθηκε πολύτιμη κατά την επόμενη μεγάλη δοκιμασία της πόλης, τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου.
Πολιτικές και Διπλωματικές Ενέργειες
Πέρα από τις στρατιωτικές προετοιμασίες, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ανέπτυξε έντονη πολιτική και διπλωματική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Μεσολόγγι. Ως έμπειρος πολιτικός, γνώριζε ότι η επιτυχία του Αγώνα δεν εξαρτιόταν μόνο από τις στρατιωτικές νίκες, αλλά και από την εξασφάλιση πολιτικής υποστήριξης και οικονομικής βοήθειας από το εξωτερικό.
Στο εσωτερικό μέτωπο, ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να εδραιώσει την ενότητα μεταξύ των διαφόρων πολιτικών και στρατιωτικών ομάδων της Δυτικής Ελλάδας. Η περίοδος αυτή χαρακτηριζόταν από έντονες αντιπαραθέσεις και εσωτερικές έριδες, οι οποίες δυσχέραιναν την αποτελεσματική διεξαγωγή του Αγώνα. Ο Μαυροκορδάτος, με τη διπλωματική του ικανότητα και το κύρος του, προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές και να δημιουργήσει ένα κοινό μέτωπο απέναντι στον Οθωμανικό κίνδυνο. Συγκάλεσε συσκέψεις με τους τοπικούς προκρίτους και οπλαρχηγούς, επιδιώκοντας τη συνεργασία και τον συντονισμό των προσπαθειών τους.
Στο εξωτερικό μέτωπο, ο Μαυροκορδάτος επιδίωξε να προσελκύσει το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων για τον ελληνικό Αγώνα. Απέστειλε επιστολές σε ξένους διπλωμάτες και πολιτικούς, ενημερώνοντάς τους για την κατάσταση στην Ελλάδα και ζητώντας την υποστήριξή τους. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στην ανάδειξη της στρατηγικής σημασίας του Μεσολογγίου και της ανάγκης για την ενίσχυση της άμυνας της πόλης.
Ο Μαυροκορδάτος, επίσης, φρόντισε για την παρουσία ξένων, κυρίως φιλελλήνων αξιωματικών στο Μεσολόγγι, οι οποίοι θα μπορούσαν να συμβάλουν με τις γνώσεις και την εμπειρία τους. Ένας από αυτούς τους αξιωματικούς ήταν και ο Wilhelm Bellier de Launoy, o οποίος ανέλαβε καθήκοντα υπασπιστή του Μαυροκορδάτου και συμμετείχε ενεργά στην άμυνα του Μεσολογγίου (Byron). Η παρουσία αυτών των αξιωματικών οδήγησε σε βελτίωση της κατάστασης στην οργάνωση της άμυνας. Ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να εκμεταλλευτεί και την παρουσία του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι, ευελπιστώντας οτι η φήμη του μεγάλου ποιητή και φιλέλληνα θα αύξανε το διεθνές ενδιαφέρον για τον Αγώνα.
Ο Roderick Beaton τονίζει για τον Λόρδο Βύρωνα και τον Μαυροκορδάτο ότι “Ο Μαυροκορδάτος ανταποκρίθηκε στην περίσταση και αξιοποίησε στο έπακρο… το πλεονέκτημα που θα έφερνε στον Μαυροκορδάτο και τους υποστηρικτές του… ότι θα έπλεε για την υπεράσπιση του Μεσολογγίου. Αυτό εξηγεί το γιατί…” (Beaton). Αυτή η συνεργασία, αν και βραχύβια λόγω του θανάτου του Βύρωνα, ανέδειξε τη σημασία της διεθνούς υποστήριξης για την Ελληνική Επανάσταση. Η προσπάθεια του Μαυροκορδάτου για τη δημιουργία ενός θετικού κλίματος στην Ευρώπη, σε συνδυασμό με τις στρατιωτικές του ενέργειες, είχαν ως στόχο την ενίσχυση της θέσης των επαναστατημένων Ελλήνων και την εξασφάλιση των απαραίτητων πόρων για τη συνέχιση του Αγώνα.
Η Προετοιμασία για τη Δεύτερη Πολιορκία
Το 1824, αν και δεν σημειώθηκαν μεγάλες Οθωμανικές εκστρατείες στη Δυτική Ελλάδα, ήταν μια περίοδος εντατικής προετοιμασίας για την αναμενόμενη επίθεση. Ο Μαυροκορδάτος γνώριζε ότι η ηρεμία ήταν προσωρινή και ότι ο Σουλτάνος, απογοητευμένος από τις αποτυχίες των προηγούμενων ετών, θα επανερχόταν με μεγαλύτερες δυνάμεις. Η προσοχή του Μαυροκορδάτου στράφηκε, συνεπώς, στην ενίσχυση της άμυνας του Μεσολογγίου σε όλα τα επίπεδα.
Κατά τη διάρκεια του έτους, η Υψηλή Πύλη φάνηκε να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις ναυτικές επιχειρήσεις. Ο Οθωμανικός στόλος, ενισχυμένος με πλοία από το Αλγέρι, την Τύνιδα και την Τρίπολη της Αφρικής, πραγματοποίησε επιδρομές στο Αιγαίο, χωρίς όμως να επιτύχει κάποιο σημαντικό αποτέλεσμα. Ο νέος αρχιναύαρχος, Χοσρέφ Μεχμέτ πασάς, αν και θεωρούνταν έμπειρος, αποδείχθηκε διστακτικός, αποφεύγοντας τις άμεσες συγκρούσεις με τον ελληνικό στόλο.
Αντίθετα, ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β΄, συνειδητοποιώντας την αδυναμία του να καταστείλει την Επανάσταση μόνο με τις δικές του δυνάμεις, στράφηκε για βοήθεια στον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου. Ο φιλόδοξος σατράπης της Αιγύπτου, έχοντας ήδη συγκροτήσει τακτικό στρατό, αποδέχτηκε την πρόταση του Σουλτάνου, με αντάλλαγμα την παραχώρηση της Πελοποννήσου. Η ανάμειξη της Αιγύπτου στον Αγώνα άλλαξε δραματικά τις ισορροπίες, καθώς οι Έλληνες θα αντιμετώπιζαν πλέον έναν πιο οργανωμένο και πειθαρχημένο αντίπαλο.
Ενώ οι Οθωμανοί προετοιμάζονταν για τη μεγάλη επίθεση, ο Μαυροκορδάτος συνέχισε ακατάπαυστα τις προσπάθειες για την ενίσχυση του Μεσολογγίου. Η οχύρωση της πόλης, η συγκέντρωση τροφίμων και πολεμοφοδίων, η εκπαίδευση των στρατιωτών και η διατήρηση υψηλού ηθικού στους κατοίκους, αποτελούσαν καθημερινό μέλημα του. Γνώριζε ότι η τύχη του Μεσολογγίου, και ενδεχομένως ολόκληρης της Επανάστασης, θα κρινόταν σύντομα. Παράλληλα ο Μαυροκορδάτος έκανε σύσκεψη με τους στρατιωτικούς αρχηγούς στο Μεσολόγγι (Μυλωνά).
Η προετοιμασία για τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου δεν ήταν απλώς μια στρατιωτική υπόθεση. Ήταν ένας αγώνας επιβίωσης για τους κατοίκους της πόλης, οι οποίοι, έχοντας βιώσει τη φρίκη της πρώτης πολιορκίας, ήταν αποφασισμένοι να αντισταθούν μέχρις εσχάτων. Η παρουσία του Μαυροκορδάτου, η αφοσίωσή του στον Αγώνα και η ικανότητά του να εμπνέει τους γύρω του, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προετοιμασία της πόλης για την επερχόμενη δοκιμασία.
Κληρονομιά και Σημασία
Η δράση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι κατά το 1824, αν και συχνά επισκιάζεται από τα γεγονότα της ηρωικής Εξόδου, υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την έκβαση του Αγώνα στη Δυτική Ελλάδα. Η οργάνωση της άμυνας, η πολιτική σταθερότητα που επέβαλε και οι διπλωματικές του προσπάθειες έθεσαν τις βάσεις για την αντίσταση της πόλης στην επερχόμενη πολιορκία.
Η στρατιωτική προετοιμασία που επιτεύχθηκε υπό την ηγεσία του Μαυροκορδάτου αποδείχθηκε ανεκτίμητη. Τα οχυρωματικά έργα, η συγκέντρωση εφοδίων και η εκπαίδευση των στρατιωτών συνέβαλαν στην αντοχή του Μεσολογγίου κατά τη διάρκεια της μακράς και σκληρής πολιορκίας που ακολούθησε. Η άμυνα της πόλης, αν και τελικά κάμφθηκε, προκάλεσε σημαντικές φθορές στις Οθωμανικές δυνάμεις και ενέπνευσε τους Έλληνες σε όλη την επικράτεια.
Η πολιτική δράση του Μαυροκορδάτου, με την προσπάθεια για εσωτερική ενότητα και τη διπλωματική κινητοποίηση, συνέβαλε στη διατήρηση του Αγώνα σε μια κρίσιμη καμπή. Η προσέλκυση του ενδιαφέροντος των Μεγάλων Δυνάμεων, αν και δεν οδήγησε σε άμεση στρατιωτική επέμβαση, έθεσε τις βάσεις για τη μελλοντική υποστήριξη της Ελλάδας. Η παρουσία φιλελλήνων, όπως ο Λόρδος Βύρων, ενίσχυσε το ηθικό των Ελλήνων και προκάλεσε το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας.
Ωστόσο, η κληρονομιά του Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι δεν είναι αδιαμφισβήτητη. Η σύγκρουσή του με τον Καραϊσκάκη, μια από τις σημαντικότερες στρατιωτικές φυσιογνωμίες της Επανάστασης, αποτελεί μελανό σημείο στη δράση του. Η έλλειψη αναγνώρισης της αξίας του Καραϊσκάκη και η επακόλουθη απομάκρυνσή του από το Μεσολόγγι στέρησαν την πόλη από έναν ικανότατο υπερασπιστή σε μια κρίσιμη στιγμή.
Παρ’ όλα αυτά, η συμβολή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου στην υπεράσπιση του Μεσολογγίου κατά το 1824 παραμένει σημαντική. Η οργάνωση, η προετοιμασία και η πολιτική του δράση συνέβαλαν στη δημιουργία ενός ισχυρού φρουρίου, το οποίο, παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες, άντεξε για μεγάλο χρονικό διάστημα, αποτελώντας σύμβολο ηρωισμού και αυτοθυσίας για τον ελληνικό λαό. Η περίοδος αυτή, αν και δεν σφραγίστηκε απο μια νικηφόρα μάχη, ήταν ζωτικής σημασίας για όσα ακολούθησαν.
Ο Μαυροκορδάτος στο Μεσολόγγι: Ένας Απολογισμός
Η περίοδος της παραμονής του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι το 1824 αποτελεί ένα κρίσιμο κεφάλαιο στην ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Μαυροκορδάτος, αναλαμβάνοντας την ευθύνη της οργάνωσης και της άμυνας της πόλης, έθεσε τις βάσεις για την ηρωική αντίσταση που ακολούθησε. Η στρατιωτική του προετοιμασία, η πολιτική του δεινότητα και η διπλωματική του δραστηριότητα συνέβαλαν στη δημιουργία ενός ισχυρού προπυργίου στη Δυτική Ελλάδα. Παρά τις επιτυχίες του, η κληρονομιά του Μαυροκορδάτου στο Μεσολόγγι παραμένει σύνθετη. Η σύγκρουσή του με τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, έναν από τους ικανότερους οπλαρχηγούς της Στερεάς Ελλάδας, αποδυνάμωσε την ελληνική πλευρά σε μια κρίσιμη στιγμή. Η απομάκρυνση του Καραϊσκάκη από το Μεσολόγγι στέρησε την πόλη από έναν πολύτιμο υπερασπιστή.
Παρ’ όλα αυτά, η συνολική προσφορά του Μαυροκορδάτου στην υπόθεση του Μεσολογγίου και της Επανάστασης γενικότερα είναι αναμφισβήτητη. Η οργάνωση της άμυνας, η προσπάθεια για εσωτερική ενότητα και η κινητοποίηση διεθνούς υποστήριξης αποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες για την επιτυχή έκβαση του Αγώνα. Το Μεσολόγγι, χάρη και στις προσπάθειες του Μαυροκορδάτου, αναδείχθηκε σε σύμβολο ηρωισμού και αυτοθυσίας, εμπνέοντας τους Έλληνες και συγκινώντας την παγκόσμια κοινή γνώμη.
Βιβλιογραφία
- Beaton, Roderick. Byron and Greece: Lessons in ‘political economy’. Byron: The Poetry of Politics and the Politics of Poetry. 2016.
- Byron, L. Wilhelm Bellier de Launoy: German officer, Philhellene, hero of the Exodus of Messolonghi (10/4/1826). eefshp.org.
- Κοσσιώρη, Σ. Ο ρόλος των γυναικών στην Επανάσταση του 1821 μέσα από τη λογοτεχνία. 2022. amitos.library.uop.gr.
- Μυλωνά, Μ. Η εκστρατεία του Ιμπραήμ πασά στην επαναστατημένη Ελλάδα (1825-1828). 2022. amitos.library.uop.gr.
- Σκλαβενίτης, Σ. Ναυτικές επιχειρήσεις στον Αμβρακικό κόλπο κατά την Ελληνική Επανάσταση (1821-1829). Πρεβεζάνικα Χρονικά, 2024. ejournals.epublishing.ekt.gr.