Ο Τρωικός Πόλεμος, ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της ελληνικής μυθολογίας, αποτελεί σημείο αναφοράς για την αρχαία ελληνική γραμματεία και εξακολουθεί να εμπνέει τη λογοτεχνία, την τέχνη και τον κινηματογράφο. Η δεκαετής πολιορκία της Τροίας από τους Αχαιούς (Έλληνες) ξεκίνησε εξαιτίας της αρπαγής της ωραίας Ελένης, βασίλισσας της Σπάρτης, από τον Πάρη, πρίγκιπα της Τροίας. Σύμφωνα με τον μύθο, η Ελένη, κόρη του Δία και της Λήδας, φημιζόταν για την απαράμιλλη ομορφιά της. Ο Πάρις, γιος του βασιλιά της Τροίας Πριάμου και της Εκάβης, είχε κληθεί να κρίνει ποια θεά ήταν η ομορφότερη, η Ήρα, η Αθηνά ή η Αφροδίτη. Η Αφροδίτη του υποσχέθηκε ως δώρο την ωραιότερη γυναίκα του κόσμου, την Ελένη, και ο Πάρις της έδωσε το χρυσό μήλο της Έριδος.
Με τη βοήθεια της Αφροδίτης, ο Πάρις απήγαγε την Ελένη από τη Σπάρτη, προκαλώντας την οργή του συζύγου της, Μενελάου. Ο Μενέλαος, με την υποστήριξη του αδελφού του, Αγαμέμνονα, βασιλιά των Μυκηνών, συγκέντρωσε στρατό από όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη και εκστράτευσε εναντίον της Τροίας. Στον πόλεμο συμμετείχαν σπουδαίοι ήρωες και από τις δύο πλευρές, όπως ο Αχιλλέας, ο Οδυσσέας, ο Αίαντας και ο Έκτορας, ενώ οι θεοί του Ολύμπου πήραν ενεργό ρόλο, υποστηρίζοντας ο καθένας τους ήρωες της αρεσκείας του. Η πολιορκία κράτησε δέκα χρόνια και έληξε με την κατάληψη της Τροίας χάρη στο τέχνασμα του Δούρειου Ίππου, που εμπνεύστηκε ο πολυμήχανος Οδυσσέας. Η άλωση της Τροίας σήμανε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής και είχε τεράστιες συνέπειες για τους νικητές και τους ηττημένους.
Τα Αίτια του Τρωικού Πολέμου: Η Κρίση του Πάριδος και η Αρπαγή της Ελένης
Η αφορμή για τον Τρωικό Πόλεμο, ένα γεγονός που σημάδεψε ανεξίτηλα την ελληνική μυθολογία και τη μετέπειτα λογοτεχνική παράδοση, εντοπίζεται σε μια φαινομενικά ασήμαντη διένεξη μεταξύ των θεών. Η Έριδα, η θεά της διχόνοιας, μη προσκεκλημένη στον γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας, γονέων του Αχιλλέα, έριξε ένα χρυσό μήλο με την επιγραφή “τῇ καλλίστῃ” (στην ομορφότερη). Αυτό το φαινομενικά απλό γεγονός πυροδότησε μια αλυσίδα γεγονότων με καταστροφικές συνέπειες.
Η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη διεκδίκησαν το μήλο, καθεμία θεωρώντας εαυτήν ως την ομορφότερη. Ο Δίας, αποφεύγοντας να πάρει θέση σε αυτή τη θεϊκή διαμάχη, ανέθεσε την κρίση στον Πάρι, τον ωραίο πρίγκιπα της Τροίας. Η επιλογή του Πάριδος, γνωστή και ως “Κρίση του Πάριδος”, δεν ήταν αμερόληπτη. Ο νεαρός πρίγκιπας βρέθηκε αντιμέτωπος με δελεαστικές προσφορές: η Ήρα του υποσχέθηκε βασιλική εξουσία, η Αθηνά δόξα στα πεδία των μαχών και η Αφροδίτη την αγάπη της ωραιότερης γυναίκας στον κόσμο, της Ελένης. Η απόφαση του Πάρη υπέρ της Αφροδίτης σφράγισε τη μοίρα του ιδίου, της οικογένειάς του και ολόκληρης της Τροίας. Ο ΔΙ Ιακώβ αναφέρει ότι “Ο τρωικός πόλεμος με τα προπολεμικά και τα μεταπολεμικά του γεγονότα έχει αποσπάσει από το σύνολο της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας τη μερίδα του λέοντος.” Η δήλωση αυτή καταδεικνύει την κεντρική θέση του Τρωικού Πολέμου στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και τη διαρκή του απήχηση.
Η υπόσχεση της Αφροδίτης οδήγησε στην αρπαγή της Ελένης, συζύγου του βασιλιά της Σπάρτης, Μενελάου. Ενώ ορισμένες εκδοχές του μύθου παρουσιάζουν την Ελένη να ακολουθεί τον Πάρι, άλλες υποστηρίζουν ότι απήχθη παρά τη θέλησή της. Όπως και να έχει, η πράξη αυτή θεωρήθηκε ύβρις και προσβολή όχι μόνο για τον Μενέλαο αλλά και για όλους τους Έλληνες. Η αρπαγή της Ελένης δεν ήταν απλώς μια προσωπική υπόθεση, αλλά ένα ζήτημα τιμής και αξιοπρέπειας για ολόκληρο το ελληνικό έθνος.
Οι συνέπειες της αρπαγής ήταν άμεσες και καταλυτικές. Ο Μενέλαος, εξοργισμένος και πληγωμένος, ζήτησε τη βοήθεια του αδελφού του, Αγαμέμνονα, βασιλιά των Μυκηνών και ηγεμόνα με μεγάλη επιρροή. Ο Αγαμέμνων, αναγνωρίζοντας τη σοβαρότητα της κατάστασης και τη σημασία της συλλογικής τιμής, συγκάλεσε τους Έλληνες ηγεμόνες, υπενθυμίζοντάς τους τον όρκο που είχαν δώσει να υπερασπιστούν την τιμή της Ελένης, όποιος κι αν γινόταν σύζυγός της. Η επίκληση αυτού του όρκου, γνωστού ως “Όρκος των Μνηστήρων”, κινητοποίησε τους Έλληνες και οδήγησε στη συγκρότηση ενός τεράστιου στρατού, έτοιμου να εκστρατεύσει εναντίον της Τροίας. Η κρίση του Πάριδος και η αρπαγή της Ελένης, αν και φαινομενικά ασήμαντες πράξεις, αποτέλεσαν την αφορμή για έναν δεκαετή πόλεμο, που άλλαξε τον ρου της ιστορίας.
Η Συγκέντρωση του Ελληνικού Στρατού και οι Προετοιμασίες για τον Πόλεμο
Η συγκέντρωση του ελληνικού στρατού στην Αυλίδα αποτέλεσε ένα κολοσσιαίο εγχείρημα, που απαίτησε συντονισμό, διπλωματία και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και δόλο. Ο Αγαμέμνονας, ως αρχιστράτηγος, έστειλε κήρυκες σε όλα τα ελληνικά βασίλεια, υπενθυμίζοντας στους ηγεμόνες τον όρκο που είχαν δώσει να υπερασπιστούν την τιμή της Ελένης. Η ανταπόκριση ήταν εντυπωσιακή, με πλοία και στρατιώτες να συρρέουν από κάθε γωνιά της Ελλάδας. Ωστόσο, η εκστρατεία δεν ξεκίνησε χωρίς εμπόδια και δυσκολίες.
Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα ήταν η απροθυμία ορισμένων ηγεμόνων να συμμετάσχουν. Ο Οδυσσέας, βασιλιάς της Ιθάκης, γνωστός για την εξυπνάδα του, προσποιήθηκε τον τρελό για να αποφύγει την εκστρατεία. Ο Παλαμήδης, όμως, αποκάλυψε την απάτη του, αναγκάζοντάς τον να ενταχθεί στον στρατό. Η ιστορία αυτή υπογραμμίζει την πολυπλοκότητα των κινήτρων και των σχέσεων μεταξύ των ηρώων, καθώς και την πίεση που ασκούσε η συλλογική τιμή και η υποχρέωση.
Ένα άλλο σημαντικό επεισόδιο, που καθυστέρησε την αναχώρηση του στόλου, ήταν η θυσία της Ιφιγένειας, κόρης του Αγαμέμνονα. Σύμφωνα με τον μάντη Κάλχα, η θεά Άρτεμις ήταν οργισμένη και απαιτούσε τη θυσία της Ιφιγένειας για να επιτρέψει στους Έλληνες να αποπλεύσουν. Ο Αγαμέμνονας, διχασμένος ανάμεσα στο καθήκον του ως ηγέτης και στην πατρική του αγάπη, αναγκάστηκε να υποκύψει στη θεϊκή απαίτηση. Το επεισόδιο αυτό, που αποτελεί αντικείμενο τραγωδιών όπως η “Ιφιγένεια εν Αυλίδι” του Ευριπίδη, θίγει το θέμα της σύγκρουσης μεταξύ προσωπικής επιθυμίας και δημόσιου καθήκοντος, καθώς και της ανθρώπινης θνητότητας απέναντι στη θεϊκή βούληση.
Πριν την αναχώρηση, συγκεντρώθηκαν προμήθειες. Οι τρεις κόρες του Άνιου, γιου του Απόλλωνα, η Ελαΐς, η Σπερμώ και η Οινώ, γνωστές ως Οινοτρόπες, είχαν λάβει από τον Διόνυσο τη δύναμη να παράγουν λάδι, σιτάρι και κρασί από τη γη. Αυτές οι τρεις κόρες τροφοδότησαν τον στρατό, παρέχοντάς του τα απαραίτητα εφόδια για την μακρά πολιορκία.
Η Δεκαετής Πολιορκία της Τροίας: Σημαντικά Γεγονότα και Ήρωες
Η δεκαετής πολιορκία της Τροίας, όπως περιγράφεται στην Ιλιάδα και στον επικό κύκλο, χαρακτηρίστηκε από αψιμαχίες και μονομαχίες, χωρίς καμία πλευρά να κερδίζει αποφασιστικά. Οι Έλληνες αδυνατούσαν να διασπάσουν τα τείχη, ενώ οι Τρώες αμύνονταν σθεναρά. Η “Μήνις του Αχιλλέα”, η σύγκρουσή του με τον Αγαμέμνονα, οδήγησε στην αποχώρησή του από τη μάχη, προκαλώντας απώλειες στους Έλληνες και δίνοντας στους Τρώες, με επικεφαλής τον Έκτορα, ευκαιρία αντεπίθεσης.
Ο θάνατος του Πατρόκλου από τον Έκτορα, ώθησε τον Αχιλλέα να επιστρέψει για εκδίκηση. Η μονομαχία Αχιλλέα-Έκτορα κατέληξε στον θάνατο του Έκτορα, γέρνοντας την πλάστιγγα υπέρ των Ελλήνων, αλλά η πολιορκία τερματίστηκε μόνο με δόλο. Σημαντικοί ήρωες και από τις δύο πλευρές, όπως ο Αίαντας, ο Διομήδης, ο Οδυσσέας, ο Νέστορας, ο Αινείας, ο Σαρπηδόνας και ο Γλαύκος, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο. Η πολιορκία ήταν μια σύγκρουση πολιτισμών, δοκιμασία αντοχής και πηγή έμπνευσης. Η Ιλιάδα αποτυπώνει την ένταση, το πάθος και την τραγικότητα του πολέμου, αναδεικνύοντας ανθρώπινες αδυναμίες και ηρωικά ιδεώδη.
Τρωικός Πόλεμος: Ο Δούρειος Ίππος και η Άλωση της Τροίας
Μετά από δέκα χρόνια ατελέσφορης πολιορκίας, η λύση για την κατάληψη της Τροίας ήρθε με ένα τέχνασμα, που επινοήθηκε από τον πολυμήχανο Οδυσσέα: τον Δούρειο Ίππο. Η ιδέα ήταν απλή αλλά τολμηρή: οι Έλληνες θα κατασκεύαζαν ένα τεράστιο ξύλινο άλογο, κούφιο στο εσωτερικό του, ικανό να κρύψει μέσα του επίλεκτους πολεμιστές. Στη συνέχεια, θα προσποιούνταν ότι εγκαταλείπουν την πολιορκία, αφήνοντας το άλογο ως δήθεν δώρο στους Τρώες.
Η κατασκευή του Δούρειου Ίππου ανατέθηκε στον Επειό, έναν επιδέξιο τεχνίτη, με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς. Όταν το άλογο ολοκληρώθηκε, οι Έλληνες, αφού πρώτα έκαψαν τα πλοία τους για να δείξουν πως δεν επρόκειτο να γυρίσουν πίσω, επιβιβάστηκαν στα υπόλοιπα και απέπλευσαν, κρυβόμενοι στο γειτονικό νησί της Τενέδου. Μόνο ένας Έλληνας, ο Σίνων, έμεινε πίσω, με αποστολή να πείσει τους Τρώες να μεταφέρουν το άλογο μέσα στην πόλη. Ο ρόλος του Σίνωνα ήταν κρίσιμος, καθώς έπρεπε να υπερνικήσει τις όποιες αμφιβολίες των Τρώων και να τους παραπλανήσει.
Οι Τρώες, βλέποντας την ξαφνική αποχώρηση των Ελλήνων και το επιβλητικό ξύλινο άλογο, διχάστηκαν. Κάποιοι, όπως η Κασσάνδρα και ο Λαοκόων, προειδοποίησαν ότι το άλογο κρύβει κινδύνους, αλλά οι προειδοποιήσεις τους δεν εισακούστηκαν. Ο Λαοκόων μάλιστα, στην προσπάθειά του να αποτρέψει τους συμπολίτες του, χτυπήθηκε από τεράστια φίδια, τα οποία εμφανίστηκαν στην ακτή και τον σκότωσαν. Η πλειοψηφία των Τρώων, κουρασμένη από τον μακροχρόνιο πόλεμο και πιστεύοντας ότι το άλογο ήταν ιερό αφιέρωμα στη θεά Αθηνά, αποφάσισε να το μεταφέρει μέσα στα τείχη της πόλης.
Το βράδυ, ενώ οι Τρώες γιόρταζαν το τέλος του πολέμου, οι Έλληνες πολεμιστές που κρύβονταν μέσα στον Δούρειο Ίππο βγήκαν κρυφά και άνοιξαν τις πύλες της πόλης. Ο υπόλοιπος ελληνικός στρατός, που είχε επιστρέψει κρυφά από την Τένεδο, εισέβαλε στην Τροία και ξεκίνησε η σφαγή. Η πόλη, που για δέκα χρόνια αντιστεκόταν σθεναρά, έπεσε μέσα σε μια νύχτα. Η άλωση της Τροίας σήμανε το τέλος ενός από τα πιο σημαντικά και τραγικά γεγονότα της ελληνικής μυθολογίας.
Η πτώση της Τροίας συνοδεύτηκε από βιαιότητες και ωμότητες. Ο βασιλιάς Πρίαμος σφαγιάστηκε, η βασίλισσα Εκάβη αιχμαλωτίστηκε, και πολλές Τρωαδίτισσες έγιναν σκλάβες. Η άλωση της Τροίας, αν και νίκη για τους Έλληνες, επισκιάστηκε από την καταστροφή και τον πόνο που προκάλεσε. Το τέχνασμα του Δούρειου Ίππου, αν και αποτελεσματικό, αμφισβητήθηκε ηθικά, καθώς βασίστηκε στην απάτη και την παραπλάνηση.
Οι Νόστοι: Η Επιστροφή των Ηρώων στις Πατρίδες τους
Μετά την άλωση της Τροίας, οι Έλληνες ήρωες ξεκίνησαν το μακρύ και δύσκολο ταξίδι της επιστροφής στις πατρίδες τους, τους “νόστους”. Οι νόστοι, όπως και ο ίδιος ο Τρωικός Πόλεμος, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για πολλά λογοτεχνικά έργα, με σημαντικότερο την Οδύσσεια του Ομήρου, η οποία εξιστορεί τις περιπέτειες του Οδυσσέα. Ωστόσο, η επιστροφή δεν ήταν εύκολη υπόθεση για κανέναν από τους ήρωες. Οι θεοί, οργισμένοι από τις βιαιότητες και τις ασέβειες που διαπράχθηκαν κατά την άλωση της Τροίας, έστειλαν καταιγίδες και συμφορές, δυσκολεύοντας την επιστροφή των Ελλήνων.
Ο Αγαμέμνονας, ο αρχιστράτηγος των Ελλήνων, επέστρεψε στις Μυκήνες, αλλά η επιστροφή του ήταν τραγική. Δολοφονήθηκε από τη σύζυγό του, Κλυταιμνήστρα, και τον εραστή της, Αίγισθο, οι οποίοι είχαν σφετεριστεί την εξουσία κατά τη διάρκεια της απουσίας του. Η ιστορία του Αγαμέμνονα, που περιγράφεται στην τραγωδία “Αγαμέμνων” του Αισχύλου, θίγει θέματα όπως η εκδίκηση, η δικαιοσύνη και η μοίρα. Η επιστροφή, λοιπόν, και η κατάληξη του Αγαμέμνονα, δεν θύμιζε σε τίποτα.
Ο Μενέλαος, ο σύζυγος της Ελένης, περιπλανήθηκε για πολλά χρόνια στις θάλασσες, αντιμετωπίζοντας καταιγίδες και κινδύνους, πριν τελικά καταφέρει να επιστρέψει στη Σπάρτη μαζί με την Ελένη. Η επιστροφή του Μενελάου, αν και επιτυχής, ήταν γεμάτη δυσκολίες και περιπέτειες, αναδεικνύοντας την τιμωρία των θεών για τις πράξεις των Ελλήνων στην Τροία.
Ο Οδυσσέας, ο βασιλιάς της Ιθάκης, υπέφερε περισσότερο από όλους τους ήρωες κατά την επιστροφή του. Η Οδύσσεια περιγράφει τις δεκαετείς περιπέτειές του, τις δοκιμασίες που αντιμετώπισε, τους κινδύνους που ξεπέρασε και την επιμονή του να επιστρέψει στην πατρίδα του και στην οικογένειά του. Η ιστορία του Οδυσσέα αποτελεί ύμνο στην ανθρώπινη εφευρετικότητα, στην επιμονή και στην αγάπη για την πατρίδα.
Οι νόστοι των Ελλήνων ηρώων, γεμάτοι περιπέτειες, δυσκολίες και τραγικά γεγονότα, αναδεικνύουν τις συνέπειες του πολέμου και τη δύναμη της μοίρας. Οι ήρωες, αν και νικητές στην Τροία, δεν γλίτωσαν από τον πόνο και την καταστροφή, υπενθυμίζοντάς μας ότι ο πόλεμος δεν έχει πραγματικούς νικητές.
Η Σημασία του Τρωικού Πολέμου στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία και Τέχνη
Ο Τρωικός Πόλεμος, ως μυθικός πυρήνας και ιστορική αφετηρία (κατά την επικρατούσα αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων), κατέχει κεντρική θέση στην αρχαία ελληνική γραμματεία και τέχνη. Η επιρροή του είναι εμφανής σε όλα τα είδη του λόγου, από την επική ποίηση και την τραγωδία μέχρι την ιστοριογραφία και τη ρητορική, καθώς και στις εικαστικές τέχνες, όπως η αγγειογραφία και η γλυπτική. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, τα ομηρικά έπη, αποτελούν τα θεμελιώδη κείμενα στα οποία βασίζεται η γνώση μας για τον Τρωικό Πόλεμο. Τα έπη αυτά, αν και επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα επεισόδια (τη “Μήνιν του Αχιλλέα” και τον “Νόστο του Οδυσσέα” αντίστοιχα), προσφέρουν μια σφαιρική εικόνα του πολέμου, των ηρώων, των θεών και των αξιών της εποχής.
Πέρα από τα ομηρικά έπη, ο Τρωικός Πόλεμος αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους τραγικούς ποιητές του 5ου αιώνα π.Χ. Ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης άντλησαν θέματα από τον μύθο της Τροίας, δημιουργώντας αριστουργήματα που εξερευνούν τα ανθρώπινα πάθη, τη σύγκρουση μεταξύ ατόμου και κοινωνίας, τη θεϊκή δικαιοσύνη και την αβεβαιότητα της ανθρώπινης μοίρας. Τραγωδίες όπως η “Ορέστεια” του Αισχύλου, ο “Αίας” και ο “Φιλοκτήτης” του Σοφοκλή, οι “Τρωάδες”, η “Εκάβη”, η “Ελένη” και η “Ιφιγένεια εν Αυλίδι” του Ευριπίδη αποτελούν διαχρονικά μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού.
Ο Τρωικός Πόλεμος δεν περιορίστηκε μόνο στην ποίηση και το θέατρο. Ιστορικοί όπως ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης αναφέρονται στον πόλεμο, προσπαθώντας να διακρίνουν τον μύθο από την πραγματικότητα και να κατανοήσουν τη σημασία του για την ελληνική ιστορία. Ρήτορες, όπως ο Γοργίας και ο Ισοκράτης, χρησιμοποίησαν τον μύθο της Τροίας για να αναπτύξουν τα επιχειρήματά τους και να επηρεάσουν το κοινό τους. Η επιρροή του Τρωικού Πολέμου είναι εμφανής ακόμη και στη φιλοσοφία, με τον Πλάτωνα να αναφέρεται στον Όμηρο και τους ήρωες της Τροίας στα έργα του.
Η Διαχρονική Κληρονομιά του Τρωικού Πολέμου
Ο Τρωικός Πόλεμος, είτε ως ιστορικό γεγονός είτε ως μυθική κατασκευή, παραμένει ένα από τα πιο ισχυρά και επιδραστικά αφηγήματα στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Η δεκαετής πολιορκία της Τροίας, η σύγκρουση ηρώων και θεών, η πτώση μιας ολόκληρης πόλης, οι περιπέτειες της επιστροφής – όλα αυτά τα στοιχεία συνθέτουν ένα έπος που εξακολουθεί να συγκινεί, να εμπνέει και να προβληματίζει. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, τα θεμελιώδη κείμενα που εξιστορούν τα γεγονότα του πολέμου, αποτελούν όχι μόνο αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και οικουμενικά σύμβολα της ανθρώπινης κατάστασης.
Η διαχρονική απήχηση του Τρωικού Πολέμου οφείλεται στην ικανότητά του να θίγει θεμελιώδη ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο, ανεξαρτήτως εποχής και τόπου. Η φύση του πολέμου, η έννοια της τιμής και της δόξας, η σύγκρουση μεταξύ ατομικής επιθυμίας και συλλογικού καθήκοντος, η δύναμη της μοίρας, η ανθρώπινη θνητότητα, η αγάπη, το μίσος, η εκδίκηση – όλα αυτά τα θέματα εξετάζονται μέσα από το πρίσμα του Τρωικού Πολέμου, προσφέροντας πλούσιο υλικό για σκέψη και ερμηνεία.
Επιπλέον, ο Τρωικός Πόλεμος λειτούργησε ως πρότυπο για μεταγενέστερα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα. Από τις τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη μέχρι τα σύγχρονα μυθιστορήματα, τις ταινίες και τα θεατρικά έργα, ο μύθος της Τροίας συνεχίζει να αναβιώνει και να επανερμηνεύεται, προσαρμοζόμενος στις ανάγκες και τις ανησυχίες κάθε εποχής. Η διαρκής παρουσία του Τρωικού Πολέμου στον πολιτισμό μας αποδεικνύει την ακατάλυτη δύναμη του μύθου και την ικανότητά του να μιλάει στην ανθρώπινη ψυχή, αιώνες μετά τη δημιουργία του.
Βιβλιογραφία
- Burgess, Jonathan S. The Tradition of the Trojan War in Homer and the Epic Cycle. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2003.
- Βύρωνα, ΔΔΠ. «ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΕΝ ΑΥΛΙΔΙ» ΕΥΡΙΠΙΔΗ. Φεστιβάλ «Στη Σκιά…», 2017.
- Evslin, Bernard. The Trojan War. New York: Scholastic Book Services, 1971.
- Ιακώβ, Δανιήλ. “Η Ανδρομάχη του Ευριπίδη.” Φιλόλογος (1996).
- Little, Emily. The Trojan Horse: How the Greeks Won the War. New York: Random House, 1988.
- Raaflaub, Kurt A. “Homer, the Trojan War, and History.” The Classical World (1998): 386-403.
- Reeves, John D. “The Cause of the Trojan War: A Forgotten Myth Revived.” The Classical Journal 61, no. 5 (1966): 211-214.